अनायासै गुन्गुनाइने गीत पो हिट !

काठमाडौं- निरन्तर गीत लेखनमा सक्रिय छन्, डा. कृष्णहरि बराल। कथ्य भाषा र चरित्रअनुसारको गीत लेख्न रूचाउने बराल हिट गीत लेख्ने गीतकारमा पर्छन्।

नेपाली गीत साहित्यमा निरन्तर कलम चलाइरहेको बराल गीतकारले दुई किसिमले गीत लेखिरहेको देख्छन्। आफूभित्र जे छ त्यही आउनुपर्छ भन्ने लाग्छ उनलाई। गीत लेख्छु भनेर उनी कहिल्यै कलम–कापी समाएर बसेका छैनन्। उनी भन्छन्, ‘मैले गीत लेखिनँ। मलाई नै गीतले लेखायो।’

प्रायः उनका गीत यात्रामा फुरेका छन्। हिँडिरहेका बेला फुराइरहेका छन्। उनीभित्रको गीतको भावले सामान्यतया एक्लो भएका बेला प्रस्फुटन हुन खोज्छ। उनका गीत बेला–बेला भीडमा पनि आउन खोज्छन्। उनी भन्छन्, ‘सामान्यतया एक्लो भयो भने त्यसले बाहिर निस्कन जोर गर्छ।’

अन्तर–हृदयको भावमा जन्मिन लागेका गीतले झक्झकाउँछ। र, भीडमा पनि उनका गीतले निकास खोज्छन्। उनी भन्छन्, ‘भीडमा बोलिरहँदा पनि मनमा गीत फुरिरहेको हुन्छ।’

प्रेम, हास्यव्यंग्य, राजनीति, सामाजिक, सांस्कृतिक जे विषयमा पनि गीत बन्न सक्छन्। तर, कुन  प्रयोजनका लागि गीत लेखिन्छ त ? या कसैको अनुरोधले लेखिने हो। गायक संगीतकार, निर्माता, निर्देशक, विज्ञापन राजनीतिक संगठनहरूले पनि गीत लेख्न दिइरहेका छन्। उनी भन्छन्, ‘गीत लेखाउन मलाई खोज्दै आउँछन् घरसम्म।’

गीतमा चरित्र पनि हेरिन्छ। उनले सिंगो सिनेमाको गीत पनि लेखेका छन्। सिनेमाको गीतका लागि उनी फिल्मको कथा सुन्छन्। अनि कथामा कहाँ–कहाँ गीत राख्न चाहन्छन्। निर्माण पक्षले कति गीत राख्न चाहन्छन् त्यसबारे बुझ्छन्। उनी भन्छन्, ‘कथाले कस्तो चरित्र, कुन समय र कहाँको परिवेशमा गीत खोजेको छ त्यसलाई बुझेर लेखिनुपर्छ।’

हामी कहाँको छौं, कहाँको परिवेशमा छौं, कुन जातिका छौं, त्यसलाई पनि ध्यान दिनुपर्नेमा जोड दिन्छन्। वनस्पति, नदीनाला, सामानहरूको विम्ब प्रयोग गर्न सकिन्छ। कहीं ‘ब्याकग्राउन्ड’ गीतमा कलाकारको चरित्र हेर्न त्यति महत्व नहुने देख्छन्।

कथ्य विषयभित्र राखेर गीत बनाउने हो। फिलिंग्समा लगेर थन्काइदिएँ। लय, फिलिंग्स, इमोसन एक्सप्रेसन, शिल्प पनि हुनुपर्‍यो।

सबै कथा सुनिसकेपछि गीत राख्ने ठाउँमा उनी गीतका शब्द कोर्न मन गर्छन्। जे जस्ता विम्ब आउँछन्, त्यस्तै लेख्ने हो बानी छ। उनी भन्छन्, ‘कथालाई बाँध्न सहयोग पुर्‍याउने गीत हुनुपर्छ।’

स्वतन्त्र फुर्दा गीत लेखनले पनि आनन्द दिएको छ, उनलाई। र, मानक भाषामा लेख्ने हो। तर, कसैले सिनेमामा निश्चित सीमाभित्र रहेर लेख्नुपर्ने भएकाले गाहो हुने देख्छन्, उनी। भन्छन्, ‘सिनेमाको गीतमा मनस्थिति बनाउनुपर्ने हुन्छ।’

तर, पछिल्लो समय गीत ‘तू’ चाहिने भयो। जबरजस्ती लेख्न लगाइएको लाग्छ उनलाई। यसरी बन्ने गीतमा केही न केही छुट्न पुगेको महशुस गर्छन् उनी।

सिनेमाको कथालाई बाँध्ने गीतमा उनी ‘म्याटेरियल’ पाउँछन्। त्यसमा गीत लेख्न सहज मान्छन्। उनी भन्छन्, ‘कोही–कोहीले त हिन्दी गीत जस्ताको तस्तै नेपालीमा लेख्न लगाउँछन्।’



समय चिनाउन सक्छ गीतले

केटी- परदेशीको भर हुन्न भन्थे पहिले पहिले
केटा- उहिलेका कुरा खुइलिसके अहिले

यो गीत बरालले मुग्लान फिल्ममा लेखेका हुन्। परदेशी रिकुटेलाई नायिकाले गीतमै एउटा प्रचलनलाई सम्झाउँछे। धेरै समयपछि देखिने समयलाई गीतकै शब्दमा भनेकी छन्। तर, रिकुटेले यो परम्परा हराइसक्यो भन्ने तर्क राख्छन्। यस गीतले फरक–फरक समयलाई चिनाउने कोशिस गरेको छ।

गीतले समयको प्रतिनिधित्व पनि गरेको हुन्छ। उनी भन्छन्, ‘गीतमा धेरै अगाडि र धेरै पछाडिको समय चिनाउन, बुझाउन पनि सकिन्छ।’

गीतभित्रै कथाको गतिलाई अगाडि–पछाडि गर्न सक्ने सम्भवना हुन्छ। कथाका टुक्राहरूलाई गीतले जोड्ने गरेको छ। र, कतै फिल्मको स–साना घटनाक्रमलाई सर्टकटमा बुझाउन पनि गीतको शब्दले उठाएको हुन्छ। उनी भन्छन्, ‘टेन्सन भएको पात्रलाई ड्रामाटिक रिलिफ दिनका लागि पनि गीत राख्ने गरिएको छ।’

चरित्रअनुसारको विम्ब जटिल प्रतीक तत्सम शब्द र अलंकार शब्द लेखिनुपर्ने हुन्छ। त्यो अनुसारको बाहिरको अभिव्यक्ति दिने हो।

गीतमा छुटेको दर्शन

करोड भ्युअर्स हुने गीतकार हुन्, बराल। सबै खालका गीतमा दर्शन हुँदैन। तर, शब्द गम्भीर हुनुपर्छ भन्ने मान्यता छ, उनको। यतिसम्म कि आइटम गीतमा पनि दर्शन आउन सक्छ। उनी भन्छन्, ‘मेलोडीले मात्र गीतलाई फरक बनाउने हो।’

गीतलाई सामाजिक सम्पत्ति ठान्ने उनी गीतमा कथा छुटिरहेको देख्छन्। हलुका शब्दमा गीतका मेलोडीहरू कुदेका छन्। क्षणिक भएर गएका छन्। आखिर अहिलेका गीतहरू किन टिकाउ हुन नसकेका होलान्। उनी भन्छन्, ‘लोकप्रियता र स्तरीयतालाई मेन्टन गर्न सकिरहेका छैनौं।’

पहिला रेडियो नेपाल एउटा थियो। त्यहाँ गीत रकर्ड गर्नु अगाडि गीत सेन्सर हुन्थ्यो। जहाँ चार सय गीतमध्ये १०–१५ मात्रै रेकर्ड भएर बाहिर आउँथे। सिंगर भ्वाइस टेस्ट पास गरेर निस्किन्थे। अनि लाइभ गाउनुपथ्र्यो। सिंगर पनि छानिएर आउनुपथ्र्यो। तुलनात्मक रूपमा त्यतिखेरका गीत स्तरीय भए। उनी भन्छन्, ‘पहिला परीक्षा दिएर आइन्थ्यो र गीत राम्रा हुन्थे। अहिले त्यो सेन्सर छैन।’

सामान्य गायक गीत गाउने हिम्मत गर्दैनथे। रेडियो नेपालमा रेकर्ड भएका सबै गीत हिट नभएको उनको बुझाइ पनि छ। उनी भन्छन्, ‘बहुतै कमजोर र चुहिएर रेकर्ड भएका गीत खोज्यौं भने पाउँछौं।’

त्यसपछि ०४६ सालमा प्रजातन्त्र आयो। अनेक किसिमका डिजिटल स्टुडियो खुले। रेकर्डिङ गर्ने प्रविधिको विकास भयो। अनेक एफएम खुल्यो। एउटा रेडियोले कति गीत बजाओस्। स्वतन्त्रताका कारण जस्तैसुकै गीत पनि बन्न थाल्यो।  सेन्सरसिप हट्यो। उनी भन्छन्, ‘अहिले सिकारुले पनि गीत गाउन थाले। क्षमता भएका र नभएकाले पनि गाउन थाले र गीत लेख्ने, संगीत गर्ने र गाउनेलाई उमेर छेक्ने कुरो पनि भएन।’

गायकको सुर मिलेन भने कम्प्युटरले पनि तानतुन पारेर मिलाउन सकिन्छ। त्यस्ताले सिक्दै विस्तारै गाउन पनि थाले। स्वर परीक्षा उत्तीर्ण गरेर जान परेन। जे मन लाग्छ त्यो गरियो। अत्यधिक गायक र संगीतकार जन्मियो। उनी भन्छन्, ‘एक प्रकारले गीत–संगीतको उत्थान त भयो तर तुलनात्मक रूपमा बढ्दा गुणात्मकता घट्यो।’

पछिल्लो समय त रहरले मान्छेहरू गीत–संगीतमा हाम फालेका छन्। लोकप्रियतालाई खोज्दै मान्छेहरू कला संगीतमा होमिएका छन्। उनी भन्छन्, ‘पैसा प्रशस्त कमाएका पनि सामाजिक काम गर्न छोडेर कला संगीतमा लागेर नाम कमाउन लागेका छन्।’

गीतलाई सबैभन्दा रेडियो, टेलिभिजनले बजाइरहेका छन्। उनीहरू पैसाबिना काम गर्दैनन्। ‘बिजनेस पर्पोज’ले गर्दा सयौं पटक गीत बजेका छन्। जसले गर्दा दर्शकको नजरमा त्यही गीत हिट हुनेका छन्। उनी भन्छन्, ‘मिडियाले सेन्सर लगाइदिन सक्यो भने गीतमा अझै क्वालिटी आउन सक्छ।’

तर, मिडियाले आफ्नो खुट्टामा बञ्चरो कहिल्यै हान्नेवाला छैन। तर, स्तरीय र गुणात्मक गीतलाई मात्रै बजाइदियो भने गीतमा थप स्तरीयता आउन सक्ने तर्क छ। यसो त, गीत–संगीतमा पूरा जिन्दगी समर्पित गर्नेहरू ओझेलमा छन्। कारण आर्थिक संकट हो।

तर, कैयौं गीत प्रचारका कारण हिट भएका छन्। पैसाको खोलो बगाएर टेलिभिजनसँग समय किनेका छन्। र, कैयौं अर्थै नभएका, भाव नभएका, केवल बाजाको धुनमा कराउने गीतहरू पनि जन्मिरहेका छन्। यसलाई व्यापरिक कारणले भित्रिएको विकृति ठान्छन्, उनी।

 

कभर गाइरहेका युवा

सदावहार गीत हेर्ने/सुन्ने दर्शक–स्रोता उत्तिकै छन्। ती पुराना मेलाडीले मान्छेको मन–मुटुमा कम्पन ल्याइदिन्छन्। र, सुन्नुको मजामा तुक राख्छ। तर, तिनै गीतलाई कभर भन्दै युट्युबमा भाइरल बनाइने गरेको छ। यस किसिमको अवस्थालाई उनी भन्छन्, ‘कभर गीतले लाभ र हानी दुवै गरिरहेका छन्।’ 

युवा–युवती कभर गाएर सिंगर भइटोपलेका छन्। उनले दुवै अवस्था देखेका छन्। राम्रा गीत गाउने गायकका गीत स्वरै नभएकाले गाइदिँदा त ध्वस्तै हुन पुग्छ। पहिलेका गीतमै जुन क्वालिटी छ, त्यो पनि खस्किएर कभर बन्न पुग्ने गीत डुब्नु हो। र, गीत सुनेर दर्शक भड्किने हो।

हाम्रा धेरै गीत हराएका छन्। त्यसबेलाको प्रविधिमा बनेका गीतहरू टिकाइराख्न भने कभरले पनि सहयोग गर्न सक्छ। कभरमा गीतकार र संगीतकारलाई मर्का पर्दैन। गायकलाई भने मर्का पर्न पुग्छ। हराइरहेका गीतहरूलाई खोजेर कभर बनाउँदा उत्तम ठान्छन्। तर, चर्चित र राम्रा गीतलाई कभर बनाएर युट्युबमा हालेर गायिकी देखाउनु भनेको मुर्खता पनि हो। 

हिट गीतका कभर नबनाएकै जाती मान्छन्। रहरले गीत गाउनेहरूले त्यस किसिमको कभर बनाइरहेका छन्। हराएको गीत खोजेर बनाउनु राम्रो होला। उनी भन्छन्, ‘लाभ र हानी दुवै छ।’

उनी पछिल्लो समय गायक, संगीतकार र गीतकारको नाम भन्न हिच्किचाउँदैनन्। कम्तीमा गीतकारको नामलाई सार्वजनिक गर्छन्, स्टेजमा होस् कि रेडियोमा। उनी भन्छन्, ‘गीतकारको नाम मात्रै होइन, रोयल्टी पनि गीतकारसम्म पुग्नुपर्छ।’

हीरा चोर्नुभन्दा पनि खराब हो भन्ने ठान्छन्, उनी। उनी बौद्धिक सम्पत्ति चोरी दिनुभएन भन्ने अनुरोध पनि गर्छन्। हामीले बौद्धिक सम्पत्ति दिने राष्ट्रलाई। जसको जस हामीले नै पाउनुपर्ने हो।

जुन प्रयोजनका लागि हो, त्यो मात्रै गीत प्रयोग हुनुपर्छ। सिंगरलाई सबै ठाउँमा गाऊ भनेर गीत दिएको होइन भन्छन्, उनी। जसरी गीतकारमा नाम हुन्छ, रोयल्टीमा पनि स्रष्टाको भाग लाग्छ। सबैले प्रयोग गरेवापत त्यसको रोयल्टी दिनुपर्छ। सबैले काम गरिन्छ र सबैले नै बाँडेर लिनेदिने गर्नुपर्ने उनको तर्क छ। निष्पाप ढंगले बाँडफाँट हुनुपर्ने उनी बताउँछन्।

भ्युअर्सका आधारमा गीत हेरिन्छ। उनी पनि एक करोड गीत भ्युअर्स भएको गीतकार हुन्। कानून मान्नुपर्ने उनको आग्रह छ।

जीवनमा गीतका भावहरू उस्तै उस्तै

गीतमार्फत् मान्छेका भावनाहरूलाई बहलाउने जीवन बेग्लै हुन्छ। ती भावना मिले भने सबैको गीतले स्रोतालाई गीतले छुने हो। गीतकारभित्र पनि आफ्नो जीवन हुन्छ। जीवनको रङ हुन्छ। रङभित्र अनेक आकार लिएर बसेका हुन्छन्, शब्दहरूले। बराल भन्छन्, ‘मभित्र प्रेम हुन्थेन त म केही पनि लेख्न सक्दिनथें।’

शायद आफूभित्रका कुरा अंकुरण हुने भनेको आफ्नै जीवनसँग मेल खाएर हुन्। मान्छेलाई छुने खालको रचना पनि लेखिनुपर्‍यो। जीवनमा छिट्टो ‘कनेक्सन’ हुने भनेका भावनाहरू हुन्। भावनाहरू कनेक्सन भएर नै प्रेम हुने हो। त्यसलाई मान्छेले महशुस गर्न सकून्। उनी भन्छन्, ‘हजार चोटी बजेको गीत याद हुँदैन तर एक पटक सुनेर गीतलाई मान्छेले मनमा खेलाउन सक्यो भने त्यो गीत हिट हो।’
मान्छेको हृदयले अनायसै गुन्गुनाइरहने गीत पो हिट। जबरजस्ती बजेको गीतले तान्दैन भन्छन्, उनी। त्यो गीत सुनिरहने उत्सुकता जगाओस् गीतले। जसले सुन्यो त्यसले गीतलाई सुन्नमा लालयित भइरह्यो भने गीत हिट हुने हो। उनी भन्छन्, ‘गीतको पहिलो प्रयोजन नै आनन्द दिनु हो।’

बाँकी त्यसपछिका कथ्य विषय हुन् भन्ने लाग्छ उनलाई। र, गीतमा मान्छेको भावना जोडिन पुग्छ। गीतले सृजना गरेको धुन त विश्वव्यापी नै हुन्छ। त्यसले गीतलाई अझ हृदयस्पर्शी बनाउँछ। उनी भन्छन्, ‘गीतको भावनाचाहीं कमजोर भइदियो भने काव्यात्मक शक्ति पनि क्षिण हुन्छ। भनिन्छ, ‘उपदेश पनि घुमाएर दियो भने आशिषजस्तै हुन्छ।’

शायद गीतको संकेत पनि स्वयम् हो। भन्न नहुने कुरा केही छैन तर त्यसलाई शिल्प प्रयोग गरेर घुमाउरो पाराले भन्यो भने राम्रो हुन्छ। उनी थप्छन्, ‘कलात्मक र शिल्प भयो भने हरेक कुरा पाच्य हुन्छ।’