आइतबार, चैत १९, २०७९

‘हत्या, हिंसा र युद्धको कारक हो भय’

 |  आइतबार, पुस १६, २०७४

नेपाल समय

नेपाल समय

आइतबार, पुस १६, २०७४

National life insurance
worldlink
देश सुब्बा कवि तथा आख्यानकार हुन् । केही वर्षदेखि उनी भयवाद दर्शनको विकासमा लागिपरेका छन् । भयवादको पहिलो प्रयोग आदिवासी उपन्यासबाट शुरु गरेका थिए । उनी नाटक र कवितामार्फत् पनि भयवाद चिनाउन खोजिरहेका छन् । उनै भयवादी साहित्यकार देश सुब्बासँग नेपाल समयका राज सरगमले गरेको कुराकानी :

हरेक मान्छेभित्र डर हुन्छ । र, अहिलेको युवापुस्ता डिप्रेसनबाट गुज्रिरहेको छन् । भयवादको दर्शनले यस किसिमको समस्यालाई कसरी सुल्झाउँछ ?

डर शाश्वत कुरा हो । यो सधैं रहिरहन्छ । भयवादले यसलाई प्रधान विषय बनाएर व्याख्या गरिरहेको छ । राज्य, नागरिक, पुँजी, संघर्ष, सुख, आनन्द र गुणको बारेमा शास्त्रीय दार्शनिकहरूले गरेको व्याख्या हामीले पढ्दै आएका हौं । ती हरेक दर्शन पढ्दै गयौं भने भयका कारण थाहा पाउन सकिन्छ । परन्तु, भयलाई प्रमुखता दिएको पाइँदैन । 

भयवादले जीवन र जगत हेर्न सकिने वकालत गरिरहेको छ । अहिलेको पुस्ता मात्र होइन, उहिलेको पुस्ता पनि भयबाट गुज्रिरहेको थियो । त्यही भयबाट बच्न ढुंगाको हतियार, ओढारको बास र प्रकृतिको पूजा गर्न थाले । आधुनिकताको जलप लगाएर हामी त्यसैको निरन्तरतामा छौं ।

मैले प्रत्येक युगलाई भयको चरम युग भनेको छु । किनभने, हरेक युगले उसको समयमा चरम ज्ञान, विवेक, आविष्कार बोकेर हिँडिरहेको हुन्छ । हिजो र आजको युगको तात्विक फरक नै जीवन भोगाइमा छ । हिजो आजजस्तो प्रतिस्पर्धात्मक र कर्पोरेट समाज थिएन । युवा पुस्तामा विद्यार्थीकालदेखि नै प्रतिस्पर्धा शुरु हुन्छ । व्यवशाय, रोजगारी र प्रतिष्ठामा प्रतिस्पर्धा हुन्छ । सोचेजस्तो हुन नसक्दा अवसादको शिकार हुन्छन् । 

अवसादमा मात्र सीमित नरही फैलिएर जान्छन् । त्यसले झन् विकराल स्थिति उत्पन्न गर्छ । यी समस्याको स्रोत अनेकौं बताइन्छ । तर, भय बताइँदैन । किनभने, सिद्धान्त नै थिएन । सिद्धान्त आएपछि भयवादी व्याख्याको चलन आउन थालेको छ । भयवाद यस्ता प्रतिस्पर्धा, अनावश्यक प्रतिष्ठानको भय पालेर राख्नु हुँदैन भन्छ । अनावश्यक प्रतिस्पर्धा, आवश्यकता, रुचि कम गर्नासाथ डिपे्रसन, मानसिक रोगजस्ता धेरै समस्याबाट सुरक्षित रहन सकिन्छ ।

भयवाद अध्ययन केन्द्र नै खोलेर नेपालमा भयवादलाई प्रतिस्थापित गर्दै हुनुहुन्छ । यस किसिमको प्रयासले नेपाली साहित्यमा भयवादको कति र कस्तो भूमिका रहन्छ ?

दर्शनमा स्कुलिङको प्रथा हुन्छ । सुकरातले हिँडेर स्कुल चलाए । प्लेटोले एकेडेमी चलाए । एरिस्टोटलले लाइसियम चलाए । फ्रान्स र जर्मनीका दार्शनिकहरूले चिया, कफी पिउँदै स्कुल चलाए । प्रसिद्ध हुँदै गएपछि व्यक्ति नै स्कुल बन्छ । भयवादलाई पनि स्थापित गर्न स्कुलिङ चाहिन्छ भन्ने हो । 

भयवाद अध्ययन केन्द्र नेपालमा त्यति सक्रिय हुन सकेन । तर, ‘दी फियरिजम स्टडी सेन्टर’ नाइजेरियामा चल्दैछ । यसलाई नाइजेरियन दार्शनिक अकुमा ओसिनाकाची कालुले चलाउन लागेका छन् । यो शुरुवात हो, झ्यांगिन सक्छ । नेपाली साहित्यले समूहमा विश्वास राख्न थालेको छ, स्कुलिङमा होइन । स्कुलिङ ज्ञान हो, हामी ज्ञानबाट भागिरहेका छौं । मेरो लक्ष्य नेपाली साहित्यभन्दा अलि पर छ ।

भयवादलाई पछ्याइरहँदा तपाईंभित्रका कविता र आख्यान छुटेका छैनन् ?

छुटेको छ । साहित्यका विधाहरू हुन्छ । ती विधाभन्दा माथि दर्शन हुन्छ । किनभने दर्शन नभएको कथा, कविता, निबन्ध, महाकाव्य, आख्यानको आयु लामो हुँदैन । जसको साहित्यसँगै मजबुत दर्शन हुन्छ, त्यो नै कालजयी हुन्छ । ममा पनि विभिन्न साहित्य गर्ने केही लक्षण छ । तथापि, दर्शनको अगाडि फिक्का भएका छन् । एउटा मान्छेमा धेरै भएपछि उसलाई सम्बोधन गर्दा प्रायः शक्तिशाली पाटाबाट गर्छौं । जोन पोल सात्र्रको साहित्य धेरै हुँदाहुँदै पनि दार्शनिक नै भनिन्छ, उनलाई ।

भयवादलाई छुटेको दर्शन भन्नुहुन्छ तपाईं । र, नेपालभन्दा बाहिर भयवादको भय कस्तो छ तपार्ईंको बुझाइमा?

नेपालमा भयवादबारे के कसो भन्छन् र बुझ्छन् भनेर खासै टिप्पणी गर्दिनँ । शुभचिन्तक साथीहरूलाई लाग्छ ‘बत्तिमुनिको अँध्यारो’को कुरा । साहित्यिक, दार्शनिक संस्कारका कुरा आउँछन् । घरमा हामी जसरी संस्कारको कुरा गर्छौं, साहित्य, दर्शन त्यस्तै हो । दर्शनको संस्कार नभएको मुलुकमा त्यसको आशा गर्नु अनुचित हुन्छ । 

फेरि नेपालजस्तो देशले नेतृत्व गर्ने क्षमता कम र शिष्य बन्ने गुण बढी राख्छ । यहाँ प्राध्यापकहरू पाश्चात्य दर्शनको पहिलो शिष्य बन्ने होडमा रमाइरहेका भेटिन्छन् । जसले शिष्य बन्ने प्रतिस्पर्धामा आपूmलाई सीमित राख्छ, नेतृत्व गर्ने क्षमता दूर भाग्छ । यही गुणले गर्दा भयवाद नेपाली प्राध्यापक र विद्यार्थीभन्दा परको विषय बन्न गएको छ । 

एडवर्ड सइदले भनेका छन्, ‘पश्चिमेलीसँग पूर्वीयलाई परिभाषा गर्ने क्षमता छ ।’ पश्चिमले ‘तिमीहरू मुर्ख, अज्ञानी’ भन्दा हामी ‘हो’ भन्ने परम्पराका पर्‍यौं । एक किसिमको दास मानसिकता । पूर्वीयाहरू उनीहरूका परिभाषामा खुशी हुने आदत राख्छन् । विशेषगरी नेपालीमा यो लागू हुन्छ । यस्तो प्रवृत्तिले नेतृत्वको साहस र क्षमताबाट बञ्चित गर्छ । भयवाद भारतका केही राज्य र नाइजेरियामा लोकप्रिय हुँदैछ । तिनीहरू आफूलाई आफूले परिभाषा गर्ने आदतको विकास गर्न खोजिरहेका भेटिन्छन् । त्यसैले नाइजेरियामा धेरै भयवादी दार्शनिक भेटिन्छन् ।

समाजमा हत्या, हिंसा, बलात्कारजस्ता दुर्घटना बढिरहेका छन् । यो अवस्थाबाट गुज्रिरहेको सामाजिक सद्भावलाई भयवाद दर्शनले स्थिर राख्न सक्छ कि सक्दैन ?

हत्या, हिंसा र युद्धलगायत भयको कारण हुन्छन् । बिनाकारण अचानकमा कुनै बेला होला, अन्यथा हत्या भयकै कारण हुन्छ । हत्या भएपछि अर्को भय थपिन्छ । यो कहिले पिरामिडजस्तै चढ्छ, कहिले आयातकार रूपमा फैलिन्छ । कसैले कसैलाई हानी-नोक्सानी गर्ने डर भएपछि त्यो डर मान्ने मानिसले त्यसबाट मुक्ति पाउन डरको स्रोतका रूपमा रहेको मानिसको हत्या गर्छ । त्यो स्रोतको हत्या गरेपछि उसको भय समाप्त हुनुपर्ने हो, त्यसो हुँदैन । 

डर मान्ने व्यक्तिको हत्यासँगै उसको डर समाप्त हुन्छ । तर, हत्या गरेकामा ऊ समाज, परिवार, कानून सबैसँग डराउँदै हिँड्छ । यसरी हिँडिरहेका मानिस धेरै हुन्छन् समाजमा । ठगी, भ्रष्टाचार, झूठ र बेइमानीलाई पनि त्यो डरले जासुसी गरिरहेको जस्तो लाग्छ । कति ठूलो आकारमा बदमासी भएको छ, त्यही आकारको डरले खेदिरहन्छ । उसले खाना र निद्राको स्वाद सबै बिर्सिसक्छ । कसैले खेदिरहेको, कसैले कुरा गरिरहेको भ्रम भइरहन्छ । एउटा भय पैmलिएर कालो आकाश बनिसकेको हुन्छ ।

नेपाल र भारतमा बलात्कार र हिंसाको मात्रा दिनदिनै बढिरहेको छ । यसको कारण कानूनको डर नमान्नु हो । कानूनको डर नमान्नुको अर्थ राज्यको डर नमान्नु हो । किनभने यस्ता घटनामा प्रायः नेताहरू नै संलग्न भएको भेटिन्छ । तिनीहरूले संरक्षण गरेको देखिन्छ । राज्यले नै कानूनको डर नमानेपछि अराजकता, हिंसा र बलात्कारका घटना विकराल हुन पुग्छन् । 

यो त थोमस हब्सले ‘स्टेट अफ नेचर’मा व्याख्या गरेको कुरा हो । भन्नुको अर्थ एक प्रकारको आधुनिक जंगली राज्य । दक्षिण एसिया र अफ्रिकाको समस्या यही हो । जब सबैले कानूनी राज्य मान्छ, राज्य त्यस्तै बन्छ । अनि, हिंसा, हत्या र बलात्कार घटेर जान्छन् ।
प्रकाशित: Dec 31, 2017| 06:23. 00 आइतबार, पुस १६, २०७४
प्रतिक्रिया दिनुहोस्

थप समाचार

रहरले साहित्यकार कि तीक्ष्ण लेखन?

सिर्जनाभित्र मानिस र मानिस बाहेकका विषयले स्थान पाउँलान्। तर ती विषयलाई कसरी शिल्पिवद्ध गर्ने  लेखकको क्षमतामा भर पर्ने कुरा हो।

समापन भयो बुद्ध थिएटर फेस्टिभल

१३ चैतदेखि जमलस्थित सांस्कृतिक संस्थानमा सुरु भएको महोत्सव पाँचौं दिन वीरेन्द्र हमाल निर्देशित नाटक ‘चक्षु’ देखाउँदै समापन गरिएको हो।

मौन आवाज र अभिव्यक्तिभित्रकी मृदुभाषी झमक

सामाजिक सञ्जालका भित्तामा उनका भावना बेला–बेला पोखिएका हुन्छन्। मोबाइलको किबोर्डमा पनि उनका ती दुई खुट्टाकै औंला कुदिरहेका हुन्छन्। अहो ! कस्तो विलक्षण प्रतिभा।

सपना देख्न सिकाउने 'मैले नदेखेको सपना'

गिरीको पुस्तकमा गाउँबेसीको महक छ अनि सहरको चमकधमक पनि। पुस्तकमार्फत् उनी  बारम्बार गाउँ पुग्छन् र त्यहाँको सुन्दरतासँगै रुढि, अज्ञानता अनि अशिक्षा पनि देखाउँछन्।