‘लेखेर चिनिने हो, कसैले दिएको पदले होइन’

काठमाडौं- हरेक मान्छेको जीवनमा एउटा कथा हुन्छ । एउटा मान्छे एउटा कथा लिएर बाँचेको हुन्छ । बिरुवाले हाँगा हालेझैं जीवनका कथाहरूले उपकथाहरू लिएर आएका हुन्छन् । जिन्दगीका यस्तै घुम्तीहरूमा धेरै कथा लेखिन्, माया ठकुरीले पनि । 

उनी भन्छिन्, ‘जीवनले कथा बुन्दै जान्छ र हामी कथाका पात्र जस्ता हुन्छौं ।’ हिँडिरहेको गोरेटोमा आउने घुम्तीले नयाँ दृष्य देखाएझैं जीवनले पनि कथाका प्लट नयाँ ल्याइरहन्छन् । कुनै दुःखका हुन्छन्, कुनै सुखका । उनी भन्छिन्, ‘जीवन जता मोडिँदै जान्छ, त्यतै कथा बन्दै जाने हो ।’

सात दशक पार गरेकी माया कथा बुन्दै हिँडिरहेकी छन् । जीवन सिंगो कथा लाग्छ उनलाई । र, मान्छेलाई तिनै कथाहरूले टिकाइरहेको छझैं ठान्छिन् । उनी भन्छिन्, ‘जीवनका कुनै कुनै कथाहरू बडो यादगार हुन्छन् ।’

जिन्दगीका उकाली-ओरालीहरूमा कहिलेकाहीं सुन्दर कथा बुनिएको हुन्छ । कसैले सम्झेर गह भर्छन्, कसैले बिर्सिएर खुशी भर्छन् । रमणीय ठाउँमा पुर्‍याउँछ । उनी आफ्नो किशोर उमेर सम्झिँदै भन्छिन्, ‘जीवनको सबैभन्दा सुन्दर कथा किशोर उमेर हो ।’

किशोर उमेरले तारुन्यताको प्रतिनिधित्व गर्छ । त्यसैले ल्याउँछ, रोमाञ्चक र नयाँ अनुभव । मान्छेको कल्पनाशक्ति सबैभन्दा बढी सक्रिय किशोर उमेरमा हुन्छ शायद । किशोर उमेरले कल्पनाको उडान भर्छ । बडो छिटो आउने र छिटो गुमाउनुपर्ने किशोर उमेर उनको सम्झनामा छ, ‘त्यतिबेला सुख्खा रोटी र आलु दिएर मेरो भोकलाई शान्त पारिदिएका थिए ।’

त्यो अवसर जुराइदिएका थिए कुनै सुनारले, जसको नाम उनी भनिरहन सक्दिनन् । ती मान्छेले चिनेको भोकप्रति उनी अहिले पनि आभारी छिन् । त्यो भोकमा मिसिएको माया नै उनले सम्झिन् । उनी भन्छिन्, ‘रगतको साइनो थिएन तर ती मान्छे भगवान जसरी उदाइदिए ।’

ती मान्छेको सहयोगले दिएको रोटी र आलुमा बाँचेको मायालाई उनी अझै सम्झिन्छिन् । जसलाई बाँचुन्जेल सम्झिन मन लाग्ने हो । हामी कथाहरू सम्झिन्छौं, कथाहरूको अन्त्य जीवनको अन्त्यसँगै हुने हो । उनी भन्छिन्, ‘मेरो कथाको अन्त्य कहाँ हुन्छ थाहा छैन तर जीवनको अन्त्य त निश्चित छ नि ।’

जीवनले पाइला-पाइलाबीचमा कथा बुनेको हुन्छ । कसैले याद गर्छ र लेख्छ, कसैले याद मात्रै गर्छ । हरेक मान्छेको कथा त्यस्तै हो । उनी भन्छिन्, ‘कहिलेकाहीं कथाहरू अधुरा हुन्छन्, दुःखान्त सिनेमाका कथाजस्ता ।’

कथाले पढायो मायालाई

बाक्लो ग्लास लगाउँछिन् उनी । छोटो पारेको कपाललाई काँइयोले मिलाएर कोरेको देखिन्छ । देख्नेहरूले माया ठकुरीका चाउरिएका गाला हेर्दै गर्दा उनी मुस्कुराइदिन्छिन् । मन्द मुस्कानले छोपिदिन्छ उनको बुढापाको अनुहार । उनी भन्छिन्, ‘बुढी भएँ तर लेख्ने भोक अझै बढिरह्यो ।’

नसाहरू गल्दै गए । बल निख्रिँदै गयो तर लेखनको नसा थपिँदै गयो । कथाहरू फुर्दै गए । कथा साहित्यमा बेग्लै बर्चश्व बनाउन सकेकी माया लेखनको भोक मेटाइरहेकी छन् । भन्छिन्, ‘स्वयम् आफू पनि कथाको पात्र हुँजस्तो लाग्छ ।’

नेपाली साहित्यमा एउटा महिला साहित्यकार भएर देखाउन कैयौं चुनौती सामना गरिन् । आखिर चुनौती पनि त एउटा कथा हो । उनले बेहोरेका चुनौतीहरू यस्तै कथा भए । उनी भन्छिन्, ‘बाउको माया जन्मेदेखि पाइनँ । तर, आमाको मायाले कथा लेख्न सधैं लगायो ।’

संघर्षका अनेक रूप हुन्छन् । उनी जन्मिएको एक वर्षसम्म त बाबुले हेरेनछन् । कारण, उनी छोरी भएर जन्मनु रहेछ । भारतको लखनऊमा सन् १९४६ मा जन्मेकी थिइन् । आमा देवी ठकुरीको ममताले आजसम्म कथाहरू लेखाइरह्यो ।

बाबु भारतीय लाहुरे भएकाले उनको पढाइ पनि भारततिरै भयो । लामो समय शिक्षण पेशामा लागिन् । उनी भन्छिन्, ‘मैले पाठ्यक्रम पढाएँ । र, मलाई कथाले पढाइरहेझैं लाग्छ ।’



पीडालाई राहत दिने लेखन

‘आफूले बुझ्दै आएपछिको समाजमा जे जे देखियो, त्यो व्यक्त गर्ने माध्यम हो लेखन,’ उनी भन्छिन्, ‘लेख्यो भने धेरै पीडा र छटपटीहरूले राहत पाउँछन् ।’

अभिव्यक्त गर्ने सशक्त माध्यम नै लेखन होजस्तो लाग्छ उनलाई । र, महिलाहरूलाई लेखनमा लाग्न धेरै चुनौती देख्छिन् । भीडभाडमा हिँड्न सकस छ, महिलालाई । पुरूषप्रधान समाजको भीडमा उभिएर कविता भट्याउँदा पनि आँखा लगाउनेहरू भेट्छिन् उनी ।

अहिले महिला लेखिकाहरू बाक्लिँदै आएकोप्रति उनी उत्साहित छिन् । भन्छिन्, ‘केही लेखिकाले गरेको संघर्षका कारण हामीले लेख्यौं । आज आएर महिलाहरू सक्रिय भएर लेख्न हौसिएका छन् ।’

उनको लेखनको शुरुवाततिर अवस्था अर्कै थियो । लेखेर कसरी स्थापित हुने ? घरबाट बाहिर निस्किन अनेक आरोप सुन्नुपथ्र्यो । अझ साहित्यिक जमघटमा पुग्न थप गाह्रो थियो । उनी भन्छिन्, ‘लेख्न भन्दा पनि लेखेको कथालाई देखाउन (छपाउन) गाह्रो थियो ।’

जसरी बस्ती बसाउन जंगल फाँड्नुपर्छ । त्यहाँ जंगल मात्रै फाँड्ने होइन, जीवजन्तुसँग पनि सामना गर्नुपर्छ । त्यस्तै सामना गर्नुपरेको थियो मायाले कथा लेखनमा । १/२ अग्रजहरू प्रति उनी गर्व गर्छिन् । भन्छिन्, ‘हामीभन्दा अगाडि लेख्नेहरू कति महान होलान् । त्यही जगमा उभिएर लेखिरहेका छौं ।’

बाल्यकालको सम्झना त्यो तस्बिर

उनी सानैदेखि लजाउँथिन् । १५ वर्षको उमेरसम्म पनि उनले तस्बिर खिचिनन् । उनका साथीहरूले तस्बिर खिच्थे । लट्टा परेको कपाल र फाटेको जामामा खिचेको तस्बिर एक दिन साथीले देखाउँदा उनी रोएकी थिइन् । कुनै कलाकारले अभिनय गर्न लगाएझैं महशुस गरेकी रहिछन् ।

अभावमा खिचेको त्यस तस्बिरले उनको बाल्यकाल सम्झाइरहन्छ । त्यो क्षण आफैंलाई घिनलाग्दी केटीको उपमा दिएकी थिइन् उनले । उनी भन्छिन्, ‘त्यसबेला फोटो खिच्न नपाएकाले हो कि अहिले फोटो खिच्दा आनन्द लाग्छ ।’ 

तस्बिर पनि एउटा कथा हो । उनी थप्छिन्, ‘कथा जीवनसँग जोडिन्छ र जीवन संसारभर छ ।’

आफ्ना कथाहरूमा उनी कुनै योजना बनाउँदिनन् । जे समाजमा देखिन् अनि जस्ता महिला देखिन्, तिनैले भोगेका दैनिक जीवनलाई लेखिन् । उनी भन्छिन्, ‘मैले समाजमा भएका आफूजस्तै मान्छेको कथा लेखेको हुँ केवल फरक-फरक अनुभूति हुन्छ ।’
 

उनको हृदय साह्रै कमलो छ । अरूको दुःखलाई आत्मसात गर्न चाहन्छिन् । दीन-दुःखीहरूलाई उनी जहिले पनि दिन चाहन्छिन् । सेवा पनि सोधेर दिन्छिन् । मान्छेको अनुहार पढ्छिन् । उनी आफूलाई सहयोग हुनुपर्छ भन्ने लाग्छ ।

उत्तरहरू दिनुभन्दा स-साना कुराहरूमा रमाउन चाहन्छिन् । दैनिकजसो कार्यक्रममा उनी पुग्छिन् । आफूलाई सम्बोधन गरेको ठाउँमा मिठो हाँसेर बसिरहेको देखिन्छन् । उनी भन्छिन्, ‘बौद्धिक उत्तरभन्दा व्यावहारिक उत्तर पो जीवनलाई छुने रहेछ ।’

साहित्य कार्यक्रमहरूमा उनी चुपचाप बस्छिन् र एउटा कथा हुुनुको बोध गराइरहन्छिन् । उनलाई भेट्न आएका महिला साहित्यकारहरू छन्, जसले माया गर्छन् । लेखकले लेखेर चिनिनुपर्छ भन्ने उनको तर्क छ । उनी भन्छिन्, ‘आफूले लेखेर चिनिने हो, कसैले दिएको पदले होइन ।’

साहित्य लेखेर दिने हो, अध्ययन गर्ने हो । अध्ययनबिना आफूलाई उभ्याउन नसकिने उनको तर्क छ । अहिलेका युवा-युवतीप्रति उनी खुशी छिन् । उनका जीवनका आयामहरू केलाउँदै आर्शिवाद माग्नेहरू धेरै छन् । आफ्ना साहित्यिक कृतिहरूमा भूमिका लेखिदिन आग्रह गर्नेहरू धेरै छन् । उनी भन्छिन्, ‘भूमिका लेख्दिनँ, ममा भूमिका लेख्ने क्षमता नै छैन ।’

‘तहअनुसार संघर्ष’

समाज महिला र पुरुषबिना अधुरो छ । महिला र पुरुषबिना घर चल्दैन । तर, महिला मात्रै पीडित भेटिन्छन् । पुरुष मात्रै पीडक भएका छन् । तर, उनलाई त्यस्तो लाग्दैन । भन्छिन्, ‘पुरुष मात्रै खराब होइन, केही महिला पनि खराब हुन्छन्, जसका कारण पुरुषहरू मर्कामा परेका छन् ।’

महिलाहरूलाई लेखन क्षेत्रमा लाग्न अत्यन्त ठूलो मिहिनेत लगाउनुपर्छ । उनी भन्छिन्, ‘तहअनुसार महिलाहरूको संघर्ष छ लेखनमा ।’

घरको काम सकेर बचाएको समयलाई लेखनमा लगाउन चाहिरहेका छन् । बिहे भएका महिलाहरूले त झन् समय दिन नसक्ने अवस्था छ । स्वावलम्बी महिलाहरू भने केही गर्न तयार छन् । ठकुरी भन्छिन्, ‘वर्गीय हिसाबले पनि स्वतन्त्रताको मापन छ, यो समाजमा ।’

जातिगत पनि देखिन्छ । धनाढ्य महिलाहरूलाई सजिलो छ । उनीहरू आफूलाई स्वतन्त्र पार्न सक्छन् किनकि उनीहरू आर्थिक बलियो हुन्छन् । सामाजिक परिवेशले पनि केही टेवा दिन्छ । सोचाइको दायरालाई बढाउँदै लान्छ । त्यही मौका र अवसर धेरैले पाएका छैनन् ।

उनी आफ्ना कथामा भेटिएका त्रुटीलाई स्वीकार्छिन् । अहिलेको पुस्ताले फुक्र्याउँदैनन्, गल्ती औंल्याउँछन् । कम्तिमा सच्चिने मौका दिन्छन् । उनी भन्छिन्, ‘पहिले त खाली राम्रो छ भनिदिन्थे तर अहिलेका युवा-युवती गल्ती देखाइदिन्छन् ।’

नयाँ पुस्ता धेरै अध्ययनशील सत्य भन्न नडराउने स्वभावका भएको उनी बताउँछिन् । 

आधुनिक कथा सिर्जनामा माध्यमबाट नेपाली भाषा साहित्यमा निरन्तर कृयाशील छिन् उनी । सन् १९५९ मा भारतको मेघालयमा पहिलोपटक आशा पत्रिकामा ‘बौलाही’ कथा छापिएर आएपछि उनको कथाले हाँगा हालिरह्यो ।

‘नजुरेको जोडी’, ‘गमलाको फूल’, ‘साँघु तरेपछि’, ‘चौतारो साक्षी छ’, ‘माया ठकुरीका कथाहरू’, ‘प्रियंवदा’, ‘आमा जानुहोस्’ गरी सात वटा कथाकृति आइसकेका छन् ।

ठकुरीका कतिपय कथा अनेक भाषामा अनुदित भएका छन् । पाठ्यक्रममा समेटिएका छन् । उनका श्रीमान् र छोरी पनि साहित्य लेखन र अनुवाद कर्ममा छन् । कम्तिमा साहित्यलाई हृदयंगम गर्छन्, उनीहरू पनि । उनी भन्छिन्, ‘साहित्य बुझ्ने परिवार दिएको समयले म कथा भेट्छु ।’



आमाले दिएको सिल्कीको साडी

आमा सन्तानलाई मन पर्ने चिज दिन हतारिरहन्छिन् । आमा बाँचिरहेकी छिन् भने सन्तान जहाँबाट फर्किए पनि पहिला खानपिनको चिन्ता गर्छिन् । दुःख, बिमार सोध्छिन् । तर, सन्तानले त्यस किसिमको माया देखाउनै जान्दैनन् । त्यस्तै माया छुट्यो उनको जीवनमा । उनी भन्छिन्, ‘मैले मेरो आमालाई दिने कुराहरू छुटे जीवनमा ।’

आमा सन्तानका स-साना कुरामा खुशी हुन्छिन् । आमाको माया कसैलाई नछुटोस् । कति ठूलो कुरा छुटाएको हुन्छौं, जसलाई हामी कहिल्यै पाउन सक्दैनौं । उनी भन्छिन्, ‘आमासँग खुशी बाँड्न सक्दैनन्, अहिलका सन्तान ।’

उनले आमाको दुःखलाई बुझेकी थिइन् । उनी भन्छिन्, ‘बुवाको पेन्सन पाउन थालेपछि आमाले सुतीको साडी लगाएर मलाई सिल्की साडी किनिदिनुभयो ।’

उनी अहिले पनि त्यो साडी सुम्सुम्याउँछिन् । आमाका निर्दोष आँखा देख्छिन् । ‘आमालाई सम्झिदा पनि... ।’ उनी बोल्दा बोल्दै रोकिइन् । उनको कण्ठ भरियो । उनका दुवै आँखाबाट बाँकी वाक्य आँशुले सुनाए । एकछिन स्तब्ध भयो परिवेश । ‘आमाजस्तै छु,’ भावुक भएर भनिन् । 

आमाको सोझोपन नै उनको पाठ भयो । कसैले चित्त दुखायो भने उनी एक्लै रुन्छिन् । एउटा कुरा गर्दा अर्कै कुरा गर्छिन् । यस कुरालाई स्वयम् उनी महशुस गर्छिन् । र, कहिलेकाहीं छोरी अनुराधाले सम्झाइदिन्छिन् ।

मायालाई उनी प्राथमिकतामा राख्छिन् । जति उमेर ढल्किँदै गयो, माया रुचाउँदो रहेछ हृदयले । उनी भन्छिन्, ‘कसैसँग माया लाग्यो भने बाँकी सेकेन्डरी हुँदोरहेछ ।’