'मैले जितेँ कि हारेँ कमरेड?'

केही दिनअघि घरमा फोन गरेँ। ‘तपाईंहरुले पूजा गर्ने विद्रोह त अचेल यता सहरमा व्यापार बनेको छ नि, त्यो पनि खुलमखुल्ला बार्गेनिङ गर्न मिल्ने।’ 

‘के भन्छ यो ? आवाज स्पष्ट बुझिएन।’ 

‘तपाईं बैकलमा हुनुहुन्छ त, कसरी सुनिन्छ आवाज? त्यहाँ नेटवर्क प्रब्लम भएर हो। बाहिर आँपको बोटनेर गएर बोल्नु न।’ 

‘ए, पख्। म भर्याङबाट झर्दैछु।’

‘२७ सेकेण्डपछि आवाज आयो, अँ के भनेको, भन् त?’

‘तपाईंहरुले पूजा गर्ने विद्रोह त अचेल यता सहरमा व्यापार बनेको छ नि, त्यो पनि खुलमखुल्ला बार्गेनिङ गर्न मिल्ने।’

‘विद्रोहको व्यापार रे? कसले गर्यो?’ 

‘यहाँ धेरै छन्। गाउँमा पनि विद्रोहको व्यापार सुरु गर्नुहोस् तपाईंहरु। झन् अनुभवी र खप्पिस पनि हुनहुन्छ। कमाइ राम्रै हुँदोरहेछ। भाइ र मलाई पढाउँदा लागेको करिब ९ लाख ऋण तिर्न पनि सजिलो हुन्छ।’ 

‘पागलजस्तो कुरा नगर्। विद्रोहको व्यापार गरेको भए तेरा बाहरु दोस्रो विनोध चौधरी भइसक्थ्यौं।’

‘हा हा... अब सुरु गर्नु न त।’

‘कुराकानी कट भयो। सायद, उता बिजुली गएको हुनुपर्छ।’

नाटककै लागि तयार पारिएको सेटको सजावट, बीचमा प्रयोग गरिएको पटका विस्फोट गर्ने टेक्निक, कमरेड अडिगको संवेदना, दयाको भावुकता, प्रभाको प्रेम र फूलमतीको सपनाले नाटक हेरिरहेका आँखालाई कहिँकतै जान दिँदैनन्।

यतिबेला सहरमा यही संयोग जुराउने नाटक चलिरहेको छ, ‘खत’। नाटकमा माओवादी द्वन्द्वको कथा छ। 

अन्तरजातिय बिहेका कारण घर–गाउँबाट खेदिएपछि एक जोडी दुई डाँडाको बीचमा छानो बनाएर बसेको छ। एउटा डाँडामा माओवादी लडाकुहरु छन्, जो क्रान्तिका कुरा गर्दै विद्रोहमा निस्किएका छन्। अर्को डाँडामा माआवोदी विद्रोह रोक्न आइपुगेका शाही सेनाहरु छन्। अनि दुई डाँडाबीचमा रहेको झुपडीभित्र त्यहीबेला पुरुष आफ्नो गर्भवती श्रीमतीको स्याहार गरिरहेका छन्। 

माओवादीहरु भात खान त्यहीँ आइपुग्छन्, सेनाहरु सूचना लिन त्यहीँ। पूरा नाटक यही झुपडी वरपर घुमेको छ। अनि युद्धले दिएको खतलाई निर्देशकले त्यही झुपडीबाट भन्न खोजेका छन्। 

नाटककै लागि तयार पारिएको सेटको सजावट, बीचमा प्रयोग गरिएको पटका विस्फोट गर्ने टेक्निक, कमरेड अडिगको संवेदना, दयाको भावुकता, प्रभाको प्रेम र फूलमतीको सपनाले नाटक हेरिरहेका आँखालाई कहिँकतै जान दिँदैनन्। 

मञ्च परिकल्पना बेजोड छ। तपाईंकै अघिपछि हतियारधारी माओवादी र सेनाहरु हिँड्छन्, गोली चल्छन्, बम पड्किन्छन्। कति घाइते हुन्छन्। कति ढल्छन्, अनि लास बन्छन्। अनि तपाईं त्यही लास टेकेर नाटक घर बाहिर निस्किनुहुन्छ। एकछिन त तपाईंलाई लाग्छ, तपाईं द्वन्द्वकै समय बाँचेर निस्किनुभयो। 

नाटक सकिएपछि यसका निर्देशक मञ्चमा देखा पर्दै भन्छन्, ‘हामी लासमाथि टेकेर यहाँसम्म आयौँ, अब यहाँबाट बाहिरिँदा पनि यिनै लासहरुलाई नाघेर निस्कनेछौं।’

यो सुनेर कतिपय त रनभुल्लमा पर्छन्। कोही गम्भिर हुन पुग्छन्। यो स्वाभाविक पनि हो, किनभने यतिखेर दर्शक आफैँ नाटकको पात्र बनेर थिएटर बाहिर निस्किरहेका हुन्छन्। निर्देशकको यो सिर्जनशिलता तारिफयोग्य छ।  

त्यस्तै युद्धमा आफ्नै श्रीमती र बच्चा गुमाएपछि नाटकको अन्त्यतिर माओवादी कमाण्डर आफ्नै सहकर्मीलाई सोध्छन्, ‘मैले हारेँ कि जितेँ कमरेड?’ 

यस्तो लाग्छ, यो प्रश्नले पूरा नाटकको सार बोकेको छ। प्रश्न यति बेजोडसँग आएको छ कि यसले एकपटक दर्शक माओवादी जनयुद्धलाई फर्केर सोच्न बाध्य हुन्छन्।  

लेखक र निर्देशक हुन्, सुलक्षण भारती। हरेक लेखकका अक्षरहरुको सुगन्ध कस्तो हुन्छ भन्ने ऊ जन्मेको–हुर्केको भूगोलले फरक पार्छ। थाहा छैन, निर्देशकको मूलघर कता हो? तर, नाटक हेर्दा लाग्छ, उनी पक्कै द्वन्द्व प्रभावित भूगोलका होइनन्। 

उनी कति पटक द्वन्द्व प्रभावित भूगोलहरुमा पुगे? कति बसे? वा त्यसबारे लेखिएका कुन सामग्री पढे? ती कुराहरु उनको लेखनमा प्रष्ट देखिन्छ। द्वन्द्व नदेखेका–नभोगेका निर्देशकले कथालाई यति सुन्दर तरिकाले नाटकमा देखाउनु पक्कै दामी कुरा हो। त्यसैले नाटक हेरिरहँदा लाग्न सक्छ, ‘वाउ, क्या दामी।’

तर मानौं रोल्पा र रुकुममै जन्मे–हुर्केको सामान्य मानिसलाई त्यही नाटक देखाइयो भने? जवाफमा उनीहरुले पक्कै अकमकिँदै भन्नेछन्, ‘नाटक त ठिकै हो, तर...?’ 

तर...? 

यो ‘तर...?’ भनेको के हो जोकोहीलाई थाहा हुँदैन। 

‘तर...?’ भनेको उनीहरु भूमिगत हुनुपरेको ‘बाध्यता’ हो। ‘तर...?’ भनेको उनीहरुले कयौँ रात बोकेको ‘भोक’ हो? ‘तर...?’ भनेको उनीहरुले ननिदाएको ‘सपना’ हो। ‘तर...?’ भनेको उनीहरुले पर्खेको एउटा ‘समय’ हो। ‘तर...?’ भनेको उनीहरुले हरघडी सोचेको ‘अठोट’ हो। ‘तर...?’ भनेको उनीहरुले बगाएको ‘रगत’ हो। उनीहरुले बचाएका ‘सन्तान’ हुन्। ‘तर...?’ भनेको धेरै थोक हो।

‘तर...?’ भनेको रोमाञ्चक कथाहरु होइनन्। ‘तर...?’ भनेको देखाइएका दृश्यहरु होइनन्। ‘तर...?’ भनेको सुनाइएका आवाजहरु होइनन्। र ‘तर...?’ भनेको नियोजित सम्बोधनहरु पनि होइनन्। 

नाटकमै देखाइएको बुर्जुवा शिक्षाको संस्कारले नै नाटकलाई ‘नाटक’ मात्र मानेको छ कि ‘वास्तविक’ मानेको छ? यसको जवाफ कुनै पात्रहरुले बोलेको संवादमा भेटिँदैन। ‘कमरेड’ त फाल्तु सम्बोधन हो, अचेल। कम्पनी कमान्डर, ब्रिगेड कमान्डर, बटालियन कमान्डर र डिभिजन कमान्डरहरु पनि हाँसीबस्छन् अचेल, ‘कमरेड’ सुनेपछि। 

अनि सरकारी पक्षबाट खटिएका सेनाहरु पनि त्यति बिघ्न प्रेमिल भने पक्कै थिएनन्। ठोकुवाका साथ नै भन्न सकिन्छ, छँदै थिएनन्। पस्केको खानामा उनीहरुले पिसाब चुहाएका छन्। दुई दिन खच्चडलाई बोकाएर ल्याएको नुन खोलामा बगाइदिएका छन्। निर्मम बच्चाहरुलाई बन्दुक तेर्स्याएका छन्। थप्पड हानेका छन्, बाजे–बजैका गालाहरुमा। 

खुलेआम बहिनीहरुकोे छाती समातेका छन्। दिदीहरुको कुर्ता च्यातेका छन्। आमालाई त झन् कति कति रातहरु यातना दिएका छन्। एउटा अवोध महिलालाई १९ दिनसम्म भोकै राखेर बलात्कार गरेका छन्। उनको शरीर चिथोरेका छन्। 

तर नाटकमा उनीहरुको नै असल चरित्र  चित्रण? कताकता रोल्पा रुकुमबाट आएर यो नाटक हेर्नेहरुको मन पक्कै कँुडिन्छ नै। 

नाटकमा द्वन्द्वको सुक्ष्म आयाम देखाइएको छैन। द्वन्द्वको औसत कथा र खाका देखाउनु मात्र नाटकको उद्देश्य हो त? या, विद्रोहलाई नाटक बनाएर गरिएको व्यापार मात्र हो? खैर, यसको जवाफ कसैले दिनेवाला पनि छैन। 

औसत दर्शकहरुको लागि खत निकै सुन्दर नाटक हो। तर, द्वन्द्व प्रभावित क्षेत्रबाटै आएर हेर्ने दर्शकहरुको लागि भने यो नाटक धुमिल ‘फ्ल्यासब्याक’ र सफेद ‘रिभाइज’ मात्र बन्नसक्छ।