सडकको चर्को आवाज, संवादको मौनता

भाद्र ६ गते अनलाइन खबरको शीर्षकमा आँखा पुग्यो, ‘काठमाडौं उपत्यकामा एक वर्षमै २,१४५ आन्दोलन।’ शान्त मन एक्कासी झस्कियो। झस्का यस अर्थमा कि आँकडाले केवल सडकको हो–हल्ला मात्र नभइ मेरो आफ्नै विगतलाई पनि तानेर ल्यायो। म आफैं शिक्षक र शिक्षक नेताको भूमिकामा रहँदा बारम्बार सडक आन्दोलनमा संलग्न भएँ। त्यतिबेला लाग्थ्यो-न्यायको खोजीको यही बाटो हो। तर पछाडि फर्केर हेर्दा स्वीकार गर्नुपर्छ, तीमध्ये धेरै आन्दोलनले विद्यार्थीको भविष्यलाई बन्धक बनायो, आम नागरिकलाई पीडित बनायो, अनि समाजलाई अप्ठ्यारोमा पारे।

आर्थिक आयाम
२,१४५ आन्दोलनको अर्थ छ-सयौं दिन बजार ठप्प, हजारौं श्रमिक कामविहीन, लाखौं रुपैयाँ आम्दानी हावा। लगानीकर्ताले यस्तो देशलाई ‘असुरक्षित’ ठान्छन्। अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा नेपालको छवि कमजोर हुन्छ। हरेक धर्ना वा बन्दले केवल असन्तुष्टिको आवाज मात्र होइन, हाम्रो भोलिको सम्भावना पनि घटाउँछ। त्यसैले, आवाज बुलन्द गर्ने शैली फेरबदल गर्नुपर्छ—आर्थिक गतिविधि रोक्ने होइन, आर्थिक क्षति नपार्ने वैकल्पिक उपाय रोज्नुपर्छ।

सामाजिक सद्भाव
सडकमा नारा गुञ्जिँदा नागरिकको धैर्य परीक्षा हुन्छ। बच्चा स्कूल जान नपाउँदा, बिरामी अस्पताल पुग्न ढिलाइ हुँदा, सर्वसाधारणले आन्दोलनलाई न्याय खोज्ने होइन—समस्या सिर्जना गर्ने प्रवृत्ति ठान्न थाल्छ। यस्तो मानसिकता फैलँदा आन्दोलनकारी र समाजबीच खाडल बढ्छ। त्यसैले, असन्तुष्टि जताउने तरिका यस्तो हुनुपर्छ जसले आमनागरिकलाई पीडित होइन, सहभागी बनाओस्।

शैक्षिक असर (शिक्षक दृष्टि)
मैंले देखेको र भोगेको सबैभन्दा ठूलो पीडा यही हो। शिक्षक आन्दोलन, विद्यार्थीको प्रदर्शन—यी सबैले पठनपाठनलाई प्रत्यक्ष असर गर्छन्। कक्षाकोठा सुनसान, विद्यार्थी अनिश्चिततामा। ‘भोलि क्लास हुन्छ कि हुँदैन ?’ भन्ने प्रश्नले उनीहरूको मन दवाउँछ। गुणस्तर खस्किन्छ, सपना अधुरै रहन्छ। यसमा मेरो आफ्नै संलग्नता पनि छ, जसप्रति पछिल्लो वर्षहरूमा मलाई गहिरो पछुतो छ।

राजनीतिक आयाम
आन्दोलन केवल शिक्षक वा पेशागत मात्र होइन, राजनीतिक दलहरूको गतिविधि पनि हो। सत्तारूढ हुँदा सम्झौता गर्ने, विपक्षमा हुँदा सडकमा उत्रने—यो हाम्रो दलहरूको साझा प्रवृत्ति बनेको छ। परिणाम ?—संवादको संस्कृतिमा विकास भएन, नीति निर्माण सडकको चिच्याहटमा होइन, संस्थागत छलफलमा हुन सकेन।

त्यसैले, दलहरूले सडक होइन, संसद् र नीति मञ्चलाई नागरिक आवाजको केन्द्र बनाउने प्रतिबद्धता लिनैपर्छ।

दीर्घकालीन संकेत
२,१४५ आन्दोलन केवल संख्यात्मक तथ्य होइन—यो चेतावनी हो। यदि तत्काल संवाद संयन्त्र बलियो बनाइएन भने, आजको असन्तुष्टि भोलिको ठूलो संकट बन्न सक्छ। लोकतन्त्र भनेको केवल सडकको नारा होइन, संस्थागत संवाद र सहमतिको संस्कृति हो।

विश्वका केही सिकाइ
विश्वमा असन्तुष्टि सडककै भरमा मात्र व्यक्त हुँदैन।

–गान्धीको सत्याग्रह अहिंसात्मक तर शक्तिशाली दबाबको उदाहरण हो।

–दक्षिण अफ्रिकामा नेल्सन मण्डेलाको नेतृत्व—संवाद र मेलमिलापमार्फत परिवर्तन सम्भव छ भन्ने प्रमाण हो।

–हालैका वर्षमा न्यूजील्याण्ड वा नर्वे जस्ता देशहरूमा नागरिक आन्दोलनहरू प्रायः संवाद र सहभागितामूलक छलफलमार्फत सम्बोधन गरिन्छन्। परिणाम—असन्तुष्टि समाधानमा रूपान्तरण हुन्छ।

नेपालले पनि यस्ता मोडलबाट सिक्नुपर्छ—सडकलाई अन्तिम विकल्प बनाउने हो, पहिलो विकल्प होइन.

अन्तिम प्रतिबिम्ब (शिक्षकको प्रार्थना)
हामी शिक्षकहरू विद्यार्थीलाई सधैं सिकाउँछौं-संवादले समाधान जन्माउँछ, द्वन्द्वले घाउ मात्र। २,१४५ आन्दोलनहरूको तथ्यांक केवल संख्यात्मक रिपोर्ट होइन, यो एउटा ऐना हो-जहाँ हामी हाम्रो समाजको असन्तोष, हाम्रो कमजोर संवाद क्षमता र हाम्रो भविष्यप्रति खतराको संकेत देख्छौं।

म मेरो विगत स्वीकार्छु- मैले पनि सडक आन्दोलनको बाटो रोजें। कतिपय ठाउँमा आवश्यक थियो, तर कतिपय ठाउँमा हामी गलत थियौं। आज म त्यही गल्तीबाट सिक्दै यो समाजसँग अनुरोध गर्न चाहन्छु—शिक्षा, शान्ति र संवादलाई कहिल्यै पनि बन्धक नबनाऔं। यही बाटोबाट मात्र हाम्रो लोकतन्त्र सबल, हाम्रो समाज प्रगतिशील र हाम्रो भोलि सुरक्षित बन्न सक्छ।

(दुल्लभ मावि, रेडन कलेजका पूर्वप्राचार्य, नेल्टाका पूर्वअध्यक्ष तथा नेपाल शिक्षक संघका पूर्वकेन्द्रीय वरिष्ठ उपाध्यक्ष डा.भट्ट कोवेन्ट्री विश्वविद्यालय ग्रुप, बेलायतमा प्राध्यापन गर्छन्।)