हराउँदै गएको हो चाडपर्वको मौलिकता ?

हाम्रा चाडपर्वहरु बदलिएका छन्। यद्यपि यसको मानक बदलिएको छैन। दसैँ, तिहार, छठलगायत पर्वहरुले देशव्यापी आकार लिइरहँदा पर्वका खास महत्व र गरिमा पर्वसँग जोडिएका मौलिकता भने हराउँदै गएका छन्, मेटिँदै गएका छन्। यसले हाम्रा चाडपर्व कर्मकाण्डीमा सीमित हुन थालेको देखिन्छ। 

चाडपर्व खागरी दसैँ, तिहार आउँदा परिपाटी नै बनेको छ गाउँ जाने–फर्किने। बिस्तारै पर्वहरुको मानक यस्तैमा सीमित भइरहँदा पर्वका अर्थहरु पनि हराउँदै जाने अवस्था बनेको छ। पर्वको रौनक नै मेटिने सङ्केत गर्दैछ। एकातिर दसैँ, तिहारजस्ता पर्वहरुमा जति प्रहार भइरहेका छन्, त्यसको खण्डन पनि भइरहको छैन भने अर्कातिर पर्व मनाउने नाममा मानकहरु किन महत्वपूर्ण छन्, यो हाम्रो सभ्यता र सम्पदा पनि हो भनेर नयाँ पुस्तामा पुस्तान्तरण गर्न सकिरहेका छैनौँ। यसैले दसैँ, तिहार विस्तारै सङ्क्रान्ति, मसान्तजस्तो सामान्य तिथिमा सीमित हुने अवस्था बन्दैछ। 

दसैँबारे नकारात्मक हिसाबले चर्चा र आलोचना हुने गरेको छ। जस्तो, निम्छरालाई खाने चामल छैन, टीका लगाएर करोडको चामल खेर फालिएको छ, अनावश्यक बली देखाउने गरिएको छ। यसलाई नयाँ पुस्तामा पनि नेपालीको पहिलो चाडका रुपमा स्थापित गरिनुपर्छ भनेर चिन्तन् पनि हुन छाडेको छ। चाडपर्वका केही मौलिकताहरु विस्तारै हराउँदै गएका छन्।

फूलपातीको हर्षबढाइँ
बडादसैँमा घटस्थापनादेखि १५ दिन नै दैनिकजसो नयाँ देवीको पूजाआराधना गरिन्छ। जमराको महत्वलाई हामीले युवा पुस्तामा लगेका छैनौँ। बरु अनेक फूल शिरमा सिउरेर भए पनि आशीष दिएर दसैँको औपचारिकता पूरा गरिरहेका छौँ। जौको जमराको महत्वबारे चर्चा गर्न छाडेका छौँ। हरेक दिन पुजिने देवीदेउताबारे पनि नयाँ पुस्तालाई रुचि र ज्ञान छैन। हामीले पनि यसको महिमा नयाँ पुस्तालाई बुझाउन चाहेका छैनौँ। 

क्रमशः दसैँको सातौँ दिन फूलपाती भित्र्याउने हर्कबढाइँ बडादसैँभित्र हराउँदै गएको एउटा महत्वपूर्ण कडी बन्ने गरेको छ। फूलपातीका दिन साँझ पूजापाठसहित फूलपाती भित्र्याउने दसैँको रौनक घट्दो छ। यसको पहिलो कारण अचेल फूलपातीका दिनसम्म कामकाजी युवा कार्यालयको काम सकेर बल्ल घर आउने चटारोमा हुन्छन्। घरमा छोरा, नाति नभएपछि एक्ला अभिभावकले फूलपातीको रौनक थेग्न सक्दैनन्, भित्र्याउन पनि सक्दैनन्। सन्तान नआएसम्म दसैँ नलाग्ने हाम्रो गाउँघरमा फूलपातीका दिनसम्म घर नपुग्ने क्रम बढ्न थालेको धेरै भयो। 

पहिलाजस्तो षष्ठीकै दिन छोरा, नाति बाहिरबाट घर आइपुग्थे र फूलपातीका दिन भब्यसँग हर्कबढाइँ हुन्थ्यो। अब त सन्तान नै महाअष्टमीका दिन पुग्न थाले। त्यसैले हर्कबढाइँका साथ फूलपाती भित्र्याउने पुस्ता गाउँमा छैन। गरिखाने वर्गजति सहर केन्द्रित हुनु परेकाले जमरा राख्ने काम त हुन्छ तर यसका सातौँ दिनको फूलपाती भित्र्याउने संस्कार लोप हुँदैछ। बन्दुक पड्काएर जुन हर्कबढाइँ हुन्थ्यो, अचेल यस्तो हुँदैन। महाअष्टमीमा बडाघरमा हुने पूजा पनि हराउन थालेको छ। गाउँमा जम्मा भएकाहरु हतारमा टीकाका दिन साइतको टीका थापेर मावल र ससुराल जाने चटारो हुने गरेको यो वर्ष गाडी उस्तै अभाव थियो। गाउँका गाडी भरिभराउ थिए। टाढाको यात्राका लागि सहज थिएन। त्यसैले पनि गाउँ आएकाले साथीभाइ भेटघाट र खुशी साटासाट अनुभूत गर्न पाएनन्।

पिङहरु गायव
बडादसैँ, तिहारमा गाउँमा रोटेपिङ हाल्ने, लिङ्गेपिङ हाल्ने संस्कार पनि विस्तारै हराउँदै गएको छ। गाउँका युवा व्यस्त हुँदा र गाउँमा युवा नहुँदाको परिणाम यस्ता कुराहरुमा देखिन थालेको छ। देश बाहिर गएका युवा पनि छोटो समयलाई आउने भएकाले गाउँमा चाडपर्वका कैयौँ मौलिकता विस्तारै हराउँदै जान थालेका छन्। सबै भेला हुने, गाउँमा पिङ हाल्ने, नाचगान गर्ने, रातभर रोधी बस्नेजस्ता कार्यक्रम चाडपर्वको नियमितताभित्र पर्न छाडेका छन्। डिजिटल पुस्तालाई संस्कृतिबारे बताउने समय पनि नहुने गरी अभ्यस्त बनेका नेपालीले चाडपर्वको कैयौँ मौलिकता मनाउन छाडेका छन् भन्दा पनि हुन्छ। 

पहिलापहिला गाउँमा युवा क्लबले खर (बाबियो) काट्ने, सार्वजनिक चौरमा भेला भएर पयो हालेर पिङ बाट्ने, काठ काठेर पिङ हाल्ने काम गर्थे। अचेल गाउँ पुगेका युवा पुस्ताबीच चिनजानसमेत हुन छाडेको छ। गाउँको सामाजिक काममा धेरैको संलग्नता नै हुन छाडेको छ। बाटो सरसफाइ गर्ने, चौडा बनाउने काम गर्ने युवा अचेल गाउँमा छैनन्। सबै घरघरमा व्यस्त हुने गर्छन्। विस्तारै डिजिटल प्रणालीले युवा पुस्तालाई एक्ल्याएर सामाजिक कार्यमा समेत सामूहिकताबाट अलग गराउन थालेको छ। यसको असर चाडपर्वहरुमा पिङ हराउन थालेको छ। गाउँका चौरमा रोटेपिङ, लिङ्गेपिङ मच्चिन छाडेका छन्। केही भूगोलमा हालिएका पिङहरु सामाजिक सञ्जालमा भाइरल पो भइरहेका छन्। 

बिर्सन थालियो मठमन्दिरका महिमा
पछिल्लो समय चाडपर्वमा घर आउने पुस्तालाई गाउँघरका धार्मिक मठमन्दिरमा किन पूजापाठ हुन्छ भन्ने चासो पनि हुन छाडेको छ। चाडपर्वका बेला विभिन्न शक्तिपीठमा पूजाआराधना हुने गरेका छन्। तिनको आफ्नै धार्मिक महत्व छ। तर धर्मप्रति घट्दो रुचि र पुरानो पुस्ताले पनि यस्ता शक्तिपीठप्रति कम चासो जगाउने गरेकाले नयाँ पुस्तालाई आफ्नै आसपासका धार्मिक मठमन्दिरप्रति कुनै रुचि छैन। मठमन्दिर पछिल्लो समय वश पर्यटकीय केन्द्रका रुपमा परिचित हुँदै गएका छन्। 

मन्दिरमा दर्शन भन्दा प्रदर्शन गर्ने होड चलेको देखिन्छ। जुन मन्दिरमा गएका छन्, त्यो मन्दिरको महत्व भन्दा बढी त्यहाँ घुमघाम र फोटो खिच्नमै युवा पुस्ता रमाउने गरेका छन्। यसैले मठमन्दिरको महिमा पनि चाडपर्वको दैनिकीबाट विस्तारै हराउँदै गएको छ। हामी बदलिने नाममा मौलिकता बिर्सिरहेका छौँ। सभ्यता भुलिरहेका छौँ। चाडपर्वलाई हामीले फरक बनाउने नाममा योसँग जोडिएका मौलिकता सकाउँदै गइरहेका छौँ। 

हराएको चङ्गा
शारदीय वायुमा चङ्गा उडाउन सहज हुन्छ। चङ्गा उडाउनु रमाइलो वा मनोरञ्जन मात्र होइन।  विजय र वर्चश्वको बोध गरेर उड्ने चङ्गा जीवन दर्शन पनि हो। उमङ्गको प्रतीक हो। चङ्गाको आविष्कार चीनमा इशापूर्व तेस्रो शताब्दीमा भएको हो। विश्वमै पहिलो चिनियाँ दार्शनिक हुआङ थेगले चङ्गा बनाएका थिए। यस हिसाबले हेर्दा चङ्गाको इतिहास दुई हजार तीन सय वर्ष पुरानो छ।

नेपालमा भने ‘वर्षा र सहकालका देवता ईन्द्रसमक्ष खेतीबालीको लागि हामीलाई पानी पुग्यो’ भन्ने सन्देश पु¥याउन चङ्गा उडाउने प्रचलन शुरु भएको भन्ने छ। धागोले बाँधिएर लट्टाईबाट नियन्त्रण गरिने चङ्गा अनेक मान्यता, अन्धविश्वास र अनौठो प्रयोगको आधार हो। चाडपर्वमा चङ्गा उडाउने चलन छ। दुःख, पीडा भुल्दै रमाउने माध्यम पनि हो चङ्गा। चङ्गा चेट प्रतियोगिता पनि हुन्थे। अचेल डिजिटल पुस्ता आयो। हातमा मोबाइल आयो। मोबाइलमा धेरै कुरा आए। हामीलाई यसले निहुरिने बनायो। यसैले आकाशतिर फर्केर चङ्गा उढाउने कार्यहरु हराउँदै गए। चाडपर्वमा चङ्गा उडाउने चलन पनि लगभग लोपोन्मुख छ।

भेटघाट महोत्सव
यसरी नेपालीको पहिलो र महान पर्व बडादसैँ अचेल वश पुख्र्यौली घर पुग्ने, ठूलाबडाबाट आशिष थाप्नेमा सीमित हुँदै गएको छ। मठमन्दिरमा लाग्ने मेला पनि पर्यटकीय प्रवद्र्धनमा सीमित हुन थालेका छन्। बडादसैँमा धार्मिक मठमन्दिरमा हुने मेला, बलीबारे नयाँ पुस्तालाई हामीले सुनाउन छाडेका छौँ। उनीहरु सुन्न र बुझ्न छाडेका छन्। बडादसैँ परिस्कृत हुन जरुरी छ। अनावश्यक बलीप्रथालाई हामीले हटाउँदै जानु पर्छ। चाडपर्व सभ्यताको मानक र सांस्कृतिक पाटो भने विस्तारै लोप हुँदैछ। हामी चाडपर्वलाई फगत आफन्त भेटघाट महोत्सवमा सीमित पारिरहेका छौँ। चाडपर्वमा दिइने दक्षिणालाई पनि हामीले फेरेका छौँ। दसैँमा छोरा, नातिलाई हामीले दक्षिणा दिन गर्थेनौँ। तर अचेल सबै बराबरी भनेर दक्षिणा दिने गरेका छौँ।

विस्तारै हामी राष्ट्रिय पर्व बडादसैँका केही मौलिकता मेट्दै गइरहेका छौँ। दसैँ गरिमा र महिमा अनि मौलिक पाटोमा नयाँ पुस्तालाई जोड्न सकिरहेका छैनौँ। केही वर्षपछिका दसैँ कस्ता होलान् ? घरमा जमरा राख्ने चलन हट्नेछ। फूलपाती भित्र्याउन छाडिसक्यौँ। आँगनमा बोको, खसी काटिने छैन। धार्मिक शक्तिपीठहरु घुमामस्थलमा सीमित हुनेछ। अनि मौलिकता गुगलमा सीमित हुनेछ। पृथ्वीनारायण शाहले गोरखाबाटै फूलपाती ल्याएर काठमाडौमा भित्र्याउने चलन अहिले पनि कायम छ तर यसको अर्थ धेरैलाई जानकारी हुन छाडेको छ। 

देउसीभैलो र भजनकीर्तन

चाडपर्वकै कुरा गर्दा तिहारका बेला लक्ष्मीपूजाका दिनसम्म भैली खेल्ने र त्यसपछि देउसिरे खेल्ने प्रचलन थियो। अझ यसमा भजनकीर्तन पनि गर्ने सभ्यता थियो। अचेल देउसीभैलोको महिमा पनि बालबालिकाको मनोरञ्जनमा सीमित भएको छ। धार्मिक कथनहरुलाई भजनमा ढालेर गाउने प्रचल हट्दो छ। तिहारका बेला भैलोलाई पनि हामीले संरक्षण गर्न सकिरहेका छैनौँ। देउसी रेलाई पनि विस्तार बिर्सँदै गएका छौँ। ‘कात्तिके दान’को महिमा जोडेर एकादशीसम्म कतैकतै भजनकीर्तनसहित देउसिरे खेल्ने चलन पनि हराउन थालेको छ। चाडपर्वका नाममा बिदामा रमाउने, मोबाइलमा रत्तिने र डिजिटल पुस्ताको अभ्यस्तपनले हाम्रा चाडपर्वहरु मौलिकताविहीन हुँदै जान थालेका छन्। यसले चाडपर्वलाई इतिहासको गर्वतिर धकेलिरहेको छ भने हामी विश्वव्यापी गाउँको सदस्य हुने होडमा आफ्नो रीतिरिवाजलाई भुल्दैछौँ।

युवारहित गाउँ
हामीसँग अब सहरलाई पठाउने युवा पुस्ता उत्पादन हुन छाडेको छ। अहिले मात्रै फाट्टफुट्ट युवा गाउँ आएर चाडपर्वको रौनक देखिएको हो। अब विस्तारै गाउँ खाली हुँदैछ। चाडपर्वमा युवापुस्ता गाउँ आउने होइन, गाउँमा भएका अभिभावक चाहीँ सहर झर्ने क्रम शुरु भएको छ। सन्तानहरुले गाउँमा भएका आफ्ना अभिभावकलाई सहर बोलाउन शुरु गरेका छन्। जहाँ आफ्ना सन्तान, त्यहीँ चाडपर्व। चाडपर्वको भाष्य पनि बदलिँदैछ। पहिला अभिभावक भन्थे, ‘सन्तान आएपछि चाडपर्व आएजस्तो लाग्छ।’ 

अचेल भन्न थालेका छन्, ‘छोराछोरी सहरमै छन्, हामी पनि गएपछि चाडपर्व शुरु हुन्छ।’ हो, अब सहरमै चाडपर्वको रौनक देखिनेछ। गाउँ आउने झन्झटभन्दा अभिभावकलाई सहर बोलाउने क्रम शुरु भएको छ। यो क्रम नेपालमा मात्र होइन, विदेशिएका सन्तानले पनि अब आफ्ना आमाबाबु उतै लैजान थालेका छन्। बसाइँ सरेरै युग बितिरहेको नेपाली पुस्ता पछिल्लो समय चाडपर्व लिएर गाउँ आइरहेका छैनन्, विस्तारै गाउँबाट चाडपर्वको रौनक पनि सहर र विदेशतिरै लगिरहेका छन्। यो क्रम हामीले रोक्न सकेनौँ भने अब गाउँ युवारहित हुँदा हामी चाडपर्वको मौलिकता हराइरहेको भन्दै चिन्तन त गरिरहेका छौँ, विस्तारै चाडपर्व नै मासिने अर्को खतरा पनि देखिन शुरु भएको छ। रासस
(लेखक पत्रकार हुन्)