जहाँ देउता रिसाउँछन् भनेर दूध बेचिँदैन

कालीकोटको नरहरिनाथ गाउँपालिकामा एक घर एक गाईभैंसी अनिवार्य पाल्ने चलन बिस्तारै सुरु हुन थालेको छ। परम्परादेखि नै एउटा घरमा एउटा गाई वा भैंसी अनिवार्य पाल्ने गरिएकामा बीचमा अन्य पेसा व्यवसायतर्फ लागेका किसानलाई पुनः पशुपालनतर्फ आकर्षित गर्न खोजिएको छ।

यस गाउँपालिकामा तीन हजार नौ सय १० घरपरिवारको सङ्ख्या छ। राष्ट्रिय तथ्यांक विभागको कृषि गणना २०७८ अनुसार गाउँपालिकामा पशुपालन गर्ने तीन हजार सात सय ९५ घरपरिवार छन्। गाउँपालिकाभित्र गाई, गोरुको सङ्ख्या चार हजार चार सय ३६ र राँगा, भैंसीको सङ्ख्या चार हजार दुई सय १० रहेको छ।

नरहरिनाथ गाउँपालिकाका कोटवाडा, लालु, माल्कोट, कुमालगाउँ र रुप्सा गाउँमा प्रत्येक घरमा एउटा गाई वा भैंसी अनिवार्य पाल्ने चलन परापूर्वकालदेखिको चलन हो। गाउँपालिकाको प्रायः सबै घरपरिवारमा दुग्धजन्य पशुपालन हुने गरेको भए पनि यहाँ दूध दहीको बिक्री भने नभएको नरहरिनाथ गाउँपालिका–९ लालुका ७० वर्षीया पदमसिंह रावलले बताए।

'विगतका दूध बिक्री गरेमा देवता रिसाउँछन् भन्ने आम मान्यताका कारणले दूध र दही बिक्री गर्ने चलन थिएन,' उनले भने, 'अहिले गाउँमा बजार बने पनि कसैले दूध बिक्री गर्न लैजाँदैनन्।'

स्थानीय किसानहरू गाईभैंसीको दूधबाट घ्यू बनाएर बिक्रीका लागि टाढाटाढाको बजारमा पुग्ने गर्दछन्। अहिले गाउँगाउँमा नै यातायातको सुविधा पुगेपछि घ्यू बिक्री गर्न समस्या नभएको स्थानीय कटबहादुर विष्टले बताए। उनी भन्छन्, 'विगतमा घ्यू जम्मा गरेर कैलाली, नेपालगञ्ज र सुर्खेतका बजारमा लिएर बिक्री गर्ने र त्यसबाट आएको पैसाले लत्ताकपडा किनेर ल्याउने गरिन्थ्यो।'

गाईभैंसीको घ्यू बेचेर राम्रो आम्दानी लिने गरेको नरहरिनाथ गाउँपालिका–९ लालुका ७२ वर्षीया गज सार्कीले बताए। पहिले आफूले १० वटासम्म भैँसी पालेको र ती भैँसीबाट वर्षमा एक क्विन्टलसम्म घ्यू बनाएर नेपालगञ्ज, बर्दिया र कैलालीको बजारमा बेच्न लिएर गएको उनी सम्झन्छन्। 'अहिले त एउटा भैँसी पालेको छु। छोराछोरी रोजगारीका लागि बाहिर गएका छन्। घरमा नै दूध दही खान ठिक्क हुन्छ। घ्यू बनाउने चलन नै हरायो,' उनी भन्छन्।

पशुपालनतर्फ घट्दो आकर्षण
प्रायः यहाँका सबै घरमा चारवटाभन्दा बढी गाईभैंसी पाल्ने गरेकामा अहिले धेरैले पाल्न छाडेका छन्। गाउँपालिकामा भैंसी पाल्ने चलन अहिले लोप हुँदै गएको छ।

चरन क्षेत्रको अभाव, पशुपालनप्रति घट्दो आकर्षण र अधिकांश गाउँका युवा रोजगारीका लागि अन्य पेसा व्यवसाय तथा विदेश जाने गरेका कारणले गाईभैँसी पाल्ने चलन कम हुँदै गएको हो।

नरहरिनाथ गाउँपालिका–५ रुप्साका पर्से सहकारी भन्छन्, 'अहिले त मानिसहरूले आम्दानीका अन्य स्रोत खोज्न थाले। त्यसैबाट आफ्नो रोजीरोटी खोज्छन्।' दिन प्रतिदिन वनजंगल मासिँदै गएपछि भैंसीलाई खुवाउने घाँसको अभाव तथा चरिचरन क्षेत्र नहुँदा र युवाहरू रोजगारीका देश तथा विदेश गएका कारणले अहिले गाईभैंसी एक/दुईवटा मात्र पाल्ने गरिएको उनको भनाइ छ।

नयाँ पुस्ताका युवाहरूको विदेश पलायन तथा अन्य पेसा व्यवसाय जस्ता कारणले व्यावसायिक र बजारीकरण समस्याका कारणले पनि गाईभैँसी पाल्ने पेसा लोप हुँदै गएको छ। नरहरिनाथ गाउँपालिका–७ माल्कोटका केशे बोहरा भन्छन्, 'पशु चौपायाहरूमा विभिन्न रोगको सङ्क्रमण हुँदा समेत किसानले सेवा पाउँदैनन्। पशु बीमाको व्यवस्था नहुँदा पनि किसान मर्कामा परेका छन्।' पशुपालनको पेसा धेरै दुःख हुने भएका कारणले धेरैले आफूसँग भएका गाईभैँसी बेच्ने गरेको उनको भनाइ छ।

किसानलाई गोठालो भत्ता दिन सुरु
किसानलाई पशुपालनमा आकर्षित गराउन गाउँपालिकाले गोठालो भत्ता दिन सुरु गरेको छ। आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा गाउँपालिकाले ‘कृषकसँग उपाध्यक्ष कार्यक्रम’बाट किसानलाई गोठालो भत्ता दिएको हो। पशुपालन व्यवसाय बढाउनका लागि गाउँपालिकाले किसानलाई गोठालो भत्ता दिने गरेको गाउँपालिकाका उपाध्यक्ष कमलबहादुर शाहले जानकारी दिए।

गोठालो भत्ता कार्यक्रमअन्तर्गत किसानले मासिक एक हजार प्राप्त गर्दछन्। उनका अनुसार किसानलाई पशुपालनमा प्रोत्साहित गर्नका लागि गोठालो भत्तास्वरुप आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा १० लाख गाई भैंसी पाल्ने किसानलाई भत्ता वितरण गरिएको थियो।

गोठालो भत्ताका लागि पालिकाले मापदण्ड पनि बनाएको छ। सो मापदण्ड पूरा गरेका एक सय ३९ जना किसानलाई प्रोत्साहन भत्ता वितरण गरिएको गाउँपालिकाले जनाएको छ। उपाध्यक्ष शाहले भने, 'गोठालो शब्दको सम्मान र युवा तथा बेरोजगारलाई कृषि पेसामा आकर्षण गर्न कार्यक्रमलाई प्राथमिकता दिएका छौँ। गाउँमा गोठालोभन्दा हेपाहाका रूपमा लिइन्छ। यस कार्यक्रमले गोठालो शब्दको सम्मान गर्नेछ।'

दुग्ध सङ्कलन केन्द्र स्थापना गरिने
किसानलाई आफूले उत्पादन गरिएको दूध बिक्री गर्न सहज बनाउन गाउँपालिकाले दूध सङ्कलन केन्द्र स्थापना गर्न लागेको छ। गाउँपालिकामा उत्पादन हुने दूधलाई बाहिर निर्यात गर्नका लागि गाउँपालिकाले दूध सङ्कलन केन्द्र स्थापना गर्न लागेको उपाध्यक्ष शाहले जानकारी दिए।

'दूध सङ्कलन गरेर जिल्लाका अन्य बजार तथा जुम्ला र सुर्खेतसम्म निर्यात गर्ने लक्ष्य राखेका छौँ,' उनले भने, 'यसका लागि गाउँमै दूध सङ्कलन केन्द्र स्थापना गर्दैछौँ।' पहिलो चरणमा दूध बिक्रीका लागि जुम्लाको हिमा गाउँपालिकासँग सम्झौता भएको उपाध्यक्ष शाहले बताए।

नरहरिनाथ गाउँपालिका दूध सङ्कलन केन्द्र नहुँदा पनि यहाँ उत्पादन भएको दुग्धजन्य पदार्थको उचित बिक्री गर्नका लागि समस्या भएको गाउँपालिकाले जनाएको छ। दूध प्रशोधन र बजारीकरणका लाग निजी तथा सहकारी क्षेत्रसँगको साझेदारीमा दूध तथा दुग्धजन्य वस्तु उत्पादन उद्योग स्थापना गर्न प्रोत्साहन गर्ने गाउँपालिकाले लक्ष्य राखेको उपाध्यक्ष शाहले बताए।

भैँसीपालन बढाउन पकेट क्षेत्र घोषणा
नरहरिनाथ गाउँपालिकाले गाई, भैँसीपालनलाई बढाउनका लागि भैँसी पकेट क्षेत्र घोषणा गरेको छ। गाउँपालि–४ र ५ को रुप्सा गाउँलाई भैँसी पकेट क्षेत्र बनाउन लागेको हो। नरहरिनाथ गाउँपालिका जिल्लामै पशुपालनको प्रशस्त सम्भावना रहेको ठाउँ मानिन्छ।

पशुपालन व्यवसायलाई थप गुणस्तरीय र उत्पादनमुखी बनाउनका लागि वडा नं ४ र ५ को रुप्सा गाउँलाई भैँसी पकेट क्षेत्र घोषणा गरिएको गाउँपालिका उपाध्यक्ष शाहले जानकारी दिए। 'ग्रामीण भेगका पशुपालक कृषकहरूको आयस्तर वृद्धि गर्न सीपमूलक पशुपालनसम्बन्धी तालिमको व्यवस्था गर्ने लक्ष्य राखेका छौँ,' उनले भने।

रैथाने पशुको नश्लको संरक्षण गर्न स्थानीय जातको भाले पशुको व्यवस्थापन गरी कृषकलाई प्रोत्साहन गरिने उनको भनाइ छ। साथै उन्नत जातको भाले पशुको विर्य ल्याएर कृत्रिम गर्भाधानको कार्यलाई प्राथमिकता राखिएको पालिकाले जनाएको छ।    -रासस