कम्प्युटर पायोनियर शिया जसले आधुनिक चीनको निर्माणमा विशिष्ट योगदान पुर्‍याइन्

सन् १९६० को अप्रिलमा चीनको पहिलो मौलिक ईलेक्ट्रोनिक डिजिटल जनरल पर्पज कम्प्युटर– मोडेल १०७ पहिलो पटक प्रयोगमा आयो । यसकी ईन्जिनियर तथा डिजाईनर, शिया पेइसुले भर्खरै एउटा इतिहास रचेकी थिईन्।

२० औं शताब्दिको पूवाद्र्धभरी जापानसँगको लामो युद्ध र गृहयुद्धले गर्दा प्रविधि अन्वेषणका क्षेत्रमा चीन निकै पछि थियो– अन्य विकसित मुलुकका तुलनामा। पछि, शीतयुद्धको चपेटामा परेपछि चीनको पश्चिमा मुलुकहरूसँग ब्यापारिक र अन्य सम्बनध बन्द जस्तै भयो। त्यसबेला चीनीयाँ वैज्ञानिकहरू तत्कालीन सोभियत संघले निर्माण गरेका ज्ञान–सिपमा निर्भर थिए।

सन् १९५९ मा सोभियत संघसँग पनि सम्बन्धमा दरार आएपछि चीन फेरि एक पटक विश्व समुदायबाट अलग्गिन पुग्यो। अब चीनलाई आफ्नै बलबुतामा प्रतिभा तिखार्नु पर्ने वाध्यता आइलाग्योे।

सोभियत संघले सम्पूर्ण सहयोग रोकिदिएको एक वर्ष नबित्दै शियाले मोडेल १०७ को आविस्कार गरेकी थिईन–कम्प्युटर जगतमा स्वायत्त हुने चीनको यो पहिलो कदम थियो।

आज चीन कम्प्युटरको दुनियाँमा अग्रणी स्थानमा छ। सन् २०११ मा पर्सनल कम्प्युटरको खपत गर्ने मुलुकहरूमा चीनले अमेरिकालाई उछिन्यो भने त्यसै साल कम्प्युटर उद्योगबाट ६।४ अर्ब अमेरिकी डलर आर्जन पनि गर्‍यो।

शियाले शुरूआती चरणमा चीनका तथ्याँक अभिलेख केन्द्रहरू तथा कम्प्युटर विज्ञान अध्ययन केन्द्रका लागि तालिमका सामाग्री निर्माण गरि मुलुकलाई ठूलो गुण लगाएकी थिईन्। चीनमा पहिलो पटक कम्प्युटर सिद्धान्तका कक्षा सञ्चालन गर्ने पनि उनै हुन्।

आफ्नो सक्रिय जीवनकालभर उनले सयौं छात्रछात्राहरू उत्पादन गरिन् जस्ले कम्प्युटर विज्ञानको क्षेत्रमा अत्यावश्यक मानव स्रोतको खाँचो टार्‍यो ।

युद्ध र राजनीतिक आन्दोलनपछि शियाले चीनको औद्योगिक क्षेत्रमा एउटा नयाँ आयाम पनि थपिन्।

उनका आफ्नै आस्विकार तथा आफूले पढाएका छात्रछात्राका कारण चीनको कम्प्युटिङ जगतमा शिया एक सुपरिचित नाम बन्न गएको छ।

चीनको दक्षिण–पूर्वी शहर चुङकिङको एउटा शिक्षित परिवारमा २८ जुलाई सन् १९२३ मा जन्मेकी शीयाले हरबखत पढ्नेलेख्ने मौका पाइरहिन्। सन् १९४० मा राष्ट्रिय तहमा नवौं स्थान ल्याएर उनले माध्यमिक तहको परिक्षा उत्तिर्ण गरेकी थिइन्।

सन् १९४५ मा नेशनल सेन्ट्रल विश्वविद्यालयबाट ईलेक्ट्रिकल ईन्जिनियरिङमा स्नातक उत्तिर्ण गरेकी शियाले एडिनबरा विश्वविद्यालयबाट सन् १९५० मा विद्यावारिधि गरिन्।

विद्यावारिधिपछि उनले चीनको प्रतिष्ठित चिङ्गह्वा विश्वविद्यालयमा दूरसञ्चारबारे अनुसन्धान गर्न थालिन्।

सन् १९५३ ताका शिया चीन–सोभियत संघ साझेदारी परियोजनाहरूमा ब्यस्त रहन थालेकी थिईन्। त्यसैबेला चिनियाँ गणितज्ञ हुआ लुओगङले शिया कार्यरत चिङह्वा विश्वविद्यालयको भ्रमण गरेका थिए । शियाको कार्यकुशलताबाट प्रभावित भएर हुआले शीयालाई चाईनिज एकेडेमी अफ साईन्सेज अन्तर्गत कम्प्युटर अनुसन्धान समूहमा नियुक्त गरे ।

चीनको पहिलो कम्प्युटर अनुसन्धान समूहका तीन जना सदस्य मध्य शिया पनि एक हुन्। चाईनिज एकेडेमी अफ साईन्सेज कम्प्युटर प्रविधि र अनुसन्धानका लागि आधारशिला बन्यो भने यसको केन्द्रमा रहिन शिया।

लुओगङ र शियाको अनुसन्धान समूहले तीन वर्षमा ईलेक्ट्रोनिक कम्प्यूटर निर्माण गर्ने योजना बनाईरहेका थिए। तथापि, त्यस योजनालाई चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले औपचारीक सहमति दिई सकेको थिएन।

सन् १९५६ मा चीन–सोभियत संघबीच बाह्र वर्षे योजना भनेर चिनिने “१९५६ देखि १९६७ सम्म राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि विकास दीर्घकालिन सम्झौता” मा हस्ताक्षर भएपछि उक्त योजनाले गति लियो।

मुलानी भन्छन्, “ईलेक्ट्रोनिक कम्प्युटरका विविध प्राविधिक सुविधा कै कारण आज चीनले पूर्वाधार र राष्ट्रिय प्रतिरक्षा, आणविक हतियारको विकास र परीक्षण, बृहत् अनि जटिल यातायात प्रणालीको व्यवस्थापन एवं भू–उपग्रह कार्यक्रम या अन्तरिक्ष कार्यक्रमलाई सहजता पूर्वक परिचालन गर्न सकिरहेको छ” ।

चीनले एउटा कम्प्युटर उत्पादन गर्न सक्ने क्षमता विकास गर्न धेरै लामो यात्रा तय गर्नै बाँकी थियो । कम्प्युटर विज्ञानलाई एउटा स्वतन्त्र अध्ययन्को रूपमा विकास गर्नुभन्दा पहिले गणित, इन्जिनियरिङ र भौतिकशास्त्रका क्षेत्रमा छरिएर रहेका अत्यावश्यक विषयलाई एकत्रित गर्नु पर्ने र आवश्यक मानवस्रोत तयार पार्नु पर्ने चुनौती थियो।

शियाले हासिल गरेकी ईलेक्ट्रोनिक्स् र गणितको ज्ञानका कारण शिया यस योजनाका लागि उपयुक्त ठहरिन पुगिन् ।

सोभियत संघले त्यसबेलासम्म विकास गरेका कम्प्युटर विज्ञानको क्षेत्रका अनुसन्धानबारे जानकारी लिन शिया सन् १९५६ मा मस्को पुगिन्। त्यसै वर्ष स्वदेश फर्किएपछि उनले सोभियत कम्प्युटर डिजाइनलाई चिनियाँ भाषा र शैलीमा अनुवाद गर्न थालिन्। त्यसबाहेक उनले कम्प्युटिङ प्रणालीबारे एक हजार पृष्ठ लामो एउटा पाठ्यक्रम तयार पारिन् ।

मुलानी भन्छन्, “चीनलाई त्यसबेला सबैभन्दा बढी तालिमका कार्यक्रमहरुको आवश्यकता थियो,” शियाले त्यो गर्जो टार्दिइन् ।

सन् १९५९ सम्म आइपुग्दा चीनले सोभियत इलेक्ट्रोनिक कम्प्युटर डिजाइनको दुईवटा नमुनाको नक्कल उतारिसकेको थियो, मोडल १०३ र मोडल १०४, यी दुबै सोभियत कम्प्युटर प्रणालीका सोभियत एम–३ र बीईएसएम– २ कम्प्युटरका प्रतिकृति थिए । तर, चीनले कम्प्युटर उत्पादनमा वामेमात्रै सर्न खोजेको के थियो, चीन सोभियत सम्बन्धमा दरार उत्पन्न भयो।

दुई देशका शीर्षस्थ नेताहरु बीच कुन प्रकारको साम्यवादी सिद्धान्त सही भन्ने विवाद बढ्दै जाँदा दुई मुलुकको सम्बन्ध नै अन्त्य भयो ।
सन् १९६० मा सोभियत संघले चीनलाई दिँदै आएको भौतिक तथा बौद्धिक सबै सहयोग रोक्यो । त्यसपछि कम्प्युटर उद्योगमा अघि बढ्ने चीनको तयारीमा अवरोध पुग्यो।

तर, चीन थला परेन ।

सीएएस अनुसन्धाकर्ताहरुले आ–आफ्नै ढंगले कम्युटिङ्् प्रविधि र कम्प्युटर विज्ञानकाृे अनुसन्धान अघि बढाइरहे ।

शियाको मोडेल १०७ चीनले सोभियत संघको सहयोग गुमाएपछिको पहिलो आविष्कार थियो, मोडल १०३ र १०४ सोभियत मोडलमा आधारित थिए भने मोडल १०७ नितान्त मौलिक डिजाइन् थियो । मोडल १०७ लाई चीनभरका कम्प्युटर तालिम केन्द्रहरुमा पुर्‍याइयोे।

सन् १९६० को दशकभरी चीनले थप शक्तिशाली र सुविधा सम्पन्न कम्प्युटरहरु सीएएस अन्र्तगत रहेर उत्पादन गरिरह्यो।

जसमा मोडल १०७ मा प्रयोग भएका ट्युब सर्किटबाट विकसित गरी ट्रान्जिस्टरहरुको प्रयोग गरिएको थियो, ७० र ८० को दशकको सुरुसुरुमा एकीकृत विद्युतीय परिपथ ९सर्किट० को प्रयोग गरिएका अझ अब्बल कम्प्युटरहरु उत्पादन हुन थाले।

सन् १९७२ मा अमेरिकी कम्प्युटर वैज्ञानिकहरुको टोलीले चीन भ्रमण गर्‍यो। अमेरिकी टोेली विश्वबाट अलगथलग जस्तै रहेको चीनले स्वस्फुर्तरुपमा मौलिक कम्प्युटर उत्पादन गरेको होेला भन्ने सोचेकै थिएन।

मुलानी भन्छन्, “अमेरिकी वैज्ञानिक टोेलीका लागि चीनले त्यसबेलासम्म कम्प्युटर विज्ञानको क्षेत्रमा पाएको उपलब्धि अनपेक्षित र अकल्पनीय थियो ।”

त्यस दौरान शिया उच्च क्षमताका कम्प्युटर विकासका लागि अनुसन्धानका साथै प्रशिक्षणमा पनि व्यस्त थिइन्।

सन् १९७८ मा शियाले चाईनिज जर्नल अफ कम्प्युटर साईन्सेज र जर्नल अफ कम्प्युटर साईन्स एण्ड टेक्नोलोजी स्थापना गर्न ठूलो मद्दत गरिन्। कम्प्युटिङबारे अंग्रेजी भाषामा प्रकाशित चीनका पहिलो जर्नल थिए ती।

सन् १९८१ मा शीयाले हाई स्पिड प्रोसेसर १५० एपी विकास गरिन्। पहिलेको सोभियत प्रणालीमा आधारित मोडेल १०४ ले प्रति सेकेण्ड दश हजार अपरेशन पुरा गथ्र्यो भने उनले निर्माण गरेको मोडेल १०५ एपीले दुई करोड अपरेशन प्रतिसेकेण्ड पुरा गर्थ्यो।

चीनमा कम्प्युटर विज्ञानलाई एक स्वतन्त्र अध्ययन क्षेत्रका रुपमा विकास गर्न र चीनमा कम्प्युटर उद्योगको विकास गर्नमा शियाको योगदान अतुलनीय छ । मुलानीको कथन छ, “कुनै अत्यन्त महत्वपूर्ण संस्थाको प्रमुख नेतृत्वदायी भूमिकामा मैेले शियाजत्तिको अर्की महिला भेटेको छैन।”

हुनत उनको आस्किार मोडेल १०७ ले इतिहास रचिसकेको थियो तथापी शियाले एकपछि अर्का कैयौं कम्प्युटर प्राविधिकहरू उत्पादन गर्ने यस्ता संस्थानहरू स्थापना गरिन् जस्ले चीनको भविष्य निर्माणमा गतिलो योगदान दिएका छन्। “आज हाम्रा सामु जुन वर्तमान छ, त्यसको आधारशिला तिनै प्रशिक्षार्थीले निर्माण गरेका हुन्,” मुलानी सम्झन्छन्।

शिया कै कदम पछ्याउँदै उनका केही अब्बल छात्रछात्राले यस क्षेत्रमा निकै योगदान दिन थालेका दृष्टान्तहरू छन्।

तिनै मध्य एकलुङसन सीपीयू का प्रमुख आर्किटेक्टले सन् २००२ मा आविश्कार गरेको कम्प्युटरलाई आफ्नी गुरू कै नाम दिए–शीया ५० ।
चीनमा “चीनीयाँ कम्प्युटरकी जननी” भनेर चिनिएकी शीयालाई मुलुकको कम्प्युटर उद्योग कै संस्थापक मानिन्छ ।

चाईना कम्प्युटर फेडेरेशनले“कम्प्युटरसँग सम्बन्धित विज्ञान, इन्जिनियरिङ, शिक्षा र उद्योगका क्षेत्रमा विलक्षण उपलब्धि र योगदान दिने महिला वैज्ञानिक तथा इन्जिनियरहरू” लाई हरेक वर्ष शीया–पेईसु सम्मान प्रदान गर्दै आएको छ।

बीबीसी फ्यूचरमा प्रकाशित यो लेखको अनुवाद मातृका पौडेेलले गरेका हुन्।