व्यवस्था ठीक छ, अब नेताहरूको आचरण ठीक हुनुपर्‍यो : डा. शशांक कोइराला [अन्तर्वार्ता]

नेपाली कांग्रेसका पूर्वमहामन्त्री डा. शशाङ्क कोइराला नवलपरासी पूर्व निर्वाचन क्षेत्र नं १ बाट  प्रतिनिधिसभामा प्रतिनिधित्व गर्छन्। नेपाली कांग्रेसका संस्थापक विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका कान्छो छोराका रूपमा उनको जन्म २०१५ साल कात्तिक ८ गते विराटनगरमा भएको हो। बाल्य उमेरमा नै भारत निर्वासनमा रहेका प्रतिनिधिसभा सदस्य कोइराला पेसागत दक्षताका हिसाबले आँखा रोग विशेषज्ञ हुन्।

विसं २०४६ र २०६३ मा जनआन्दोलनका क्रममा केही समय प्रहरी हिरासतमा रहेका नेता कोइरालाले चिकित्सक पेसाबाट बाहिरिएपछि महाधिवेशन प्रतिनिधि, महासमिति सदस्य, दुई पटक केन्द्रीय सदस्य हुँदै १३औँ महाधिवेशनमा पार्टीको महामन्त्रीको जिम्मेवारी सम्हाले। पूर्वमहामन्त्री कोइराला २०६४ साल र २०७० सालमा संविधानसभा सदस्य तथा २०७४ साल र २०७९ सालमा प्रतिनिधिसभा सदस्यमा निर्वाचित भए। सालिन र सरल स्वभावको परिचय बनाएका नेता कोइराला पार्टीभित्र आफूलाई साझा व्यक्तित्वकारुपमा अघि बढाइरहेका छन्।

प्रतिनिधिसभा सदस्य कोइरालासँग संसदीय अभ्यास, संविधान कार्यान्वयन र संशोधन, देशको आर्थिक विकासलगायत देशको समसामयिक विषयमा गरेको अन्तर्वार्ताको सम्पादित अंशः

माननीयज्यू, आजभोलि के मा व्यस्त हुनुहुन्छ ?
अहिले संसद् चलिरहेको छ। सदनले अस्ति भर्खरै आर्थिक वर्ष २०८२/८३ को बजेट पास गरेको छ। त्यसअघि सरकारको आगामी वर्षको नीति तथा कार्यक्रममाथिको छलफलमा भाग लिए। संसद्को गतिविधिसँगै पार्टीको काम पनि गरेको छु। बिहानैदेखि राजनीतिक भेटघाटमै व्यस्त छु। अब केही दिनमै पार्टीको केन्द्रीय समितिको बैठक छ। मुख्यगरी संसद् र पार्टीको काममै व्यस्त छु।

अहिलेको संसदीय अभ्यासलाई कसरी विश्लेषण गर्नुभएको छ ?
प्रजातन्त्रमा सन्तुलन हुनुपर्छ। एउटा सत्ता पक्षीय पार्टी हुन्छ, अर्को प्रतिपक्ष। प्रतिपक्षी पार्टीले सतर्क गर्ने काम गर्छ। सत्ता पक्षीय पार्टीले प्रतिपक्षलाई प्रश्न गर्ने ठाउँ दिनुपर्छ। अहिले शक्तिशाली सरकार छ। हामीलाई एउटा डर छ, कि शक्तिशाली सरकार धेरै नै शक्तिशाली भयो भने विरोधको मतलब गर्दैन। प्रतिपक्षी पार्टीको प्रश्नलाई बेवास्ता गर्छ। त्यसैले सरकार सन्तुलित हिसाबले जानुपर्छ। प्रतिपक्षको पनि कुरा सुन्नुपर्छ। जायज माग पूरा गर्नुपर्छ। प्रतिपक्षलाई दबाउने, बोल्न नदिने, कुरा नसुन्ने गर्न हुँदैन। लोकतन्त्रको लागि यो राम्रो कुरा होइन। किनभने सरकारले प्रतिपक्षसँग समन्वय गर्नुपर्छ। कुनै पनि विषयमा निर्णय गर्दा प्रतिपक्षको पनि भावना अङ्कित हुनुपर्छ।

संविधान कार्यान्वयनको अवस्थालाई कसरी हेर्नुभएको छ ?
हामीले राष्ट्रलाई विकेन्द्रीकरण गरेका छौँ। सात प्रदेश बनाएका छौँ। तर, शासन अहिले पनि केन्द्रीकृत नै छ। व्यवहारिक रूपमा विकेन्द्रीकरण गरेनौँ। प्रदेशलाई के चाहिन्छ भन्ने कुरा प्रदेशले नै निर्णय गर्न पाउनुपर्छ। सङ्घले त्यसमा हस्तक्षेप गर्नु भएन। प्रदेशको संरचना हेरेर के गर्दा उपयुक्त हुन्छ, त्यो अनुसार उसले नै आफ्नो योजना बनाउँछ। तर, यहाँ सङ्घबाट प्रदेशमाथि हस्तक्षेप गरिएको छ। यो राम्रो होइन। कि त हामी सङ्घीयतामा जान हुन्थेन। पहिलो कुरा, सङ्घीयतामा आर्थिक भार पर्‍यो भन्ने गरिएको छ।

आर्थिक भार हामी आफैँले गराएका छौँ। विकेन्द्रीकृत गरेपछि उनीहरूलाई खर्च पनि दिनुपर्छ। सबै केन्द्रले गर्ने होइन। प्रदेशलाई थाहा छ, कहाँ–कहाँ खर्च गर्नुपर्छ। त्यो अधिकार पनि प्रदेशलाई नै दिनुपर्छ। दोस्रो कुरा, समानुपातिक प्रतिनिधित्व राम्रो हो। तर त्यो प्रतिनिधिसभामा होइन, राष्ट्रियसभामा हुनुपर्ने हो। प्रतिनिधिसभामा निर्वाचित प्रतिनिधि मात्रै बस्नुपर्छ। मेरो दृष्टिकोणमा यो गलत भएको छ। तेस्रो कुरा, इन्टरनेशनल अफियर्स बीपी कोइरालाले सुरु गरेको हो। उहाँले भारत र चीनसँग समदुरी राख्नुपर्छ भन्नुभएको थियो। यद्यपि, भौगोलिक दृष्टिकोणले निकटता भारतसँग छ। तर सन्तुलित सम्बन्ध राख्नुपर्छ।

संविधान संशोधनको विषयमा तपाईँको धारणा के छ ?
हरेक दश वर्षमा संविधानको रिभ्यु हुनुपर्छ। तर, कुन विषयमा संशोधन गर्ने हो, त्यो विषयमा छलफल हुनुपर्‍यो। किन संशोधन गर्ने भन्ने विषयको आधार तय गर्नुपर्छ। केका लागि र किन परिवर्तन गर्ने रु कसैको मनमा लाग्यो अनि परिवर्तन गर्ने भन्ने हुँदैन। सन् १७८५ मा अमेरिकामा ५५ जनाले चार महिनामा लेखेको संविधान हो। आजसम्म त्यही संविधान छ। सन् १९८५ तिर एक चोटी मात्रै संशोधन भएको छ। सुरुमा केही संशोधन गरियो, तर झण्डै २०० वर्षदेखि त्यही संविधान लागू भएको छ। सन् १९८४ मा पारिश्रमिक वृद्धि गर्नुपर्छ भनेर संशोधन गरियो। त्यसपछि संशोधन भएको छैन। ती ५५ जना दूर दृष्टि भएका मानिस थिए। हामीले पनि त्यसरी काम गर्नुपर्‍यो। त्यसकारण हामी संशोधनभन्दा कार्यान्वयनमा जानुपर्‍यो।  कार्यान्वयन भएकै छैन। अनि अहिले नै संशोधन गरिहाल्ने कुरा हुँदैन। विकेन्द्रीकरणलाई साच्चिकै विकेन्द्रीकरण गरौँ।

सङ्घीय संरचनालाई अझै सुदृढ बनाउन के गर्नुपर्छ ?
संविधानमा भएको दुई÷तीन वटा कुरा मात्रै परिवर्तन हुँदैन। त्यो भनेको अन्तरराष्ट्रिय नीति, सेना, मुद्रा र राष्ट्रिय झण्डामा परिवर्तन हुँदैन। यदि अरू विषयमा संशोधनको आवश्यकता हो भने छलफल हुनुपर्‍यो। सङ्घले मुठी कस्ने होइन। लौ गर भनेर सातवटै प्रदेशलाई काम गर्ने वातावरण बनाउनुपर्छ।

देशमा सुशासनकाबारे उठेको प्रश्न सम्बोधन गर्न के गर्नुपर्छ ?
सबैभन्दा पहिला मानिसलाई विवेकशील बनाउनुपर्छ। मेरो एक जना दाइ जापान जानुभएको थियो। उहाँले आफ्नो ब्याग जापानको एउटा कुनै सहरमा छोड्नुभयो।  तर, एक हप्ता पछि जाँदा पनि त्यो ब्याग जहाँ छोडेको हो, त्यही ठाउँमा थियो। त्यहाँका मानिस विवेकशील छन्। उनीहरु यो मेरो ब्याग होइन भन्ने कुरामा सचेत छन्। हामीले त्यो किसिमको समाज निर्माण गर्नुपर्‍यो। यो कुरा शिक्षासँग पनि सम्बन्धित छ। हामीले कस्तो किसिमको शिक्षा दिइरहेका छौँ। डाक्टर, इञ्जिनियर, पाइलट र वकिल मात्रै बनाएर हुँदैन।

उनीहरूलाई विवेकशील पनि बनाउनुपर्छ। डाक्टरले बिरामीलाई पूर्ण रूपमा निको पारेको दिन सन्तुष्ट हुनुपर्छ। मैले एक लाख जनाको आँखाको अप्रेशन गरेँ। मेरो सन्तुष्टि भनेको मेरो बिरामीले आँखा देखेको दिन हुन्छ। मेरा लागि पैसाभन्दा पनि बिरामी निको हुनु सन्तुष्टि हो। हामी पैसाको मात्रै कुरा गर्ने हो भने नैतिक रूपमा पतन हुन्छौँ। मानिस भ्रष्ट भएर जान्छ। अहिले भ्रष्टाचारको विषय पनि आइरहेको छ। भ्रष्टाचार नैतिक पतन हो। भ्रष्टाचार विवेक नभएको मानिसले मात्रै गर्छ। त्यसकारण सुशासनका लागि मानिसमा विवेक हुनुपर्छ। यही मानिसमा नैतिकता र विवेक हुने हो भने सुशासन यतिकै कायम हुन्छ।

देशको राजनीतिक व्यवस्थामाथि भइरहेको टीका-टिप्पणीप्रति तपाईँको भनाइ के छ ? 
राजालाई बीपीले धेरै मान्नु हुन्थ्यो। आठ वर्ष जेल बस्नुभयो। त्यहीँ पनि राजालाई मान्नुभयो। गिरिजाप्रसाद कोइरालाले पनि राजा मान्नुभयो। उहाँले बेवी किङको कुरा पनि ल्याउनुभयो। पछि तत्कालिन राजा ज्ञानेन्द्र शाहले सबै हड्पिसकेपछि राजाको ठाउँ रहेन। यस्तो अवस्थामा राजा कसरी ल्याउने ? कि त राजपरिवारभन्दा बाहिरबाट ल्याउनु पर्‍यो। त्यो पनि सम्भव छैन। राजा नै ठीक छैन भने हामीलाई किन राजा चाहियो ? यो सम्भव छैन।

राजनीतिक दलका नेता तथा कार्यकर्ताप्रति अहिले जनतामा देखिएको असन्तुष्टिलाई कसरी सम्बोधन गर्न सकिन्छ ?
देशमा अहिले हामीले आत्मसात् गरेको शासन व्यवस्था नराम्रो होइन। मेरो विचारमा कार्यान्वयन तहमा रहेका व्यक्ति ठीक भएनन्। कुनै पनि व्यवस्था आफैमा बेठिक हुँदैन। व्यवस्थामाथि शासन गर्ने व्यक्तिले व्यवस्थालाई असफल बनाउने हो। प्रणाली (सिस्टम) मा त्रुटि छैन। नेपालका लागि सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक व्यवस्था नै उत्तम हो। आजसम्म योभन्दा उत्तम अर्को व्यवस्था हुनै सक्दैन। त्यस कारण हामीले व्यवस्थालाई प्रश्न गर्ने होइन। गलत ढङ्गले व्यवस्था सञ्चालन गर्ने व्यक्तिलाई प्रश्न गरौँ।

शासन व्यवस्था परिवर्तन हुँदैगर्दा जनताको अवस्थालाई कसरी विश्लेषण गर्नुभएको छ ?
मेरो विचारमा पछिल्लो ४० वर्ष यता सबैभन्दा गोल्डेन इरा भनेको २०४८ सालदेखि २०५१ सालसम्म थियो। यो समय गिरिजाप्रसाद कोइरालाको समय थियो। त्यति बेला सञ्चार तथा सूचना प्रविधि, सडक, हवाई क्षेत्र र चिकित्सा क्षेत्रमा धेरै विकास भएको छ। त्यो बेला लिएका कतिपय नीतिगत निर्णयका आधारमा अहिले प्रत्येक नागरिकको हातहातमा मोबाइल छ। यति धेरै हवाईजहाज उडेका छन्। मेडिकल कलेजको सङ्ख्या ह्वात्तै बढेको छ। यसको आधार निर्माण गर्ने काम गिरिजाप्रसादबाटै भएको हो। उहाँले मध्यावधि नगराएर पाँच वर्ष पूरा नेतृत्व गर्नुपथ्र्यो, त्यहाँ गल्ती भएको छ। त्यसकारण जनताको अवस्था परिवर्तन गर्न नेताको आचरण परिवर्तन भए पुग्छ। नेताको आचरण नै ठीक छैन भने जनताको अवस्था कसरी परिवर्तन हुन्छ ? नेताहरु नै भ्रष्ट भए भने के हुन्छ ? अनि व्यवस्थालाई दोष दिएर हुन्छ ?

नेताहरुको भ्रष्टाचारको विषय पनि आइरहकेको छ, यो बारेमा के भन्नुहुन्छ ?
भ्रष्टाचार पूर्णरुपमा निर्मूल गर्न सकिन्न। भ्रष्टाचार शून्य गर्न सम्भव पनि हुँदैन। तर, न्यूनीकरण भने गर्न सकिन्छ। विश्वका सम्पन्न र सुशासनमा उदाहरण प्रस्तुत गरेका मुलुकमा पनि भ्रष्टाचार हुन्छ नै। मैले भ्रष्टाचारको विषय संसद्मा पनि बालेको थिए। तपाईँ अहिले सय रुपैयाँ घुस खानुहुन्छ भने अब एक रुपैयाँ मात्रै खानुस् भनेको थिए। अरु देशमा घुस खाए पनि अत्यन्त कम खान्छन। तर यहाँ जति पनि खाइदिने संस्कार छ। भ्रष्टाचार न्यूनीकरण गर्न कानुनको कार्यान्वयन तथा नेता इमान्दार र पारदर्शी हुनुपर्छ।

देशलाई आर्थिक रुपपमा सम्पन्न बनाउन के गर्नुपर्ला ?
सबैभन्दा पहिला नेपाललाई समृद्ध बनाउन हामीसँग के–के छ, त्यसको पहिचान गर्नुपर्‍यो। देशलाई आर्थिक रुपमा बलियो बनाउने भनेको पहिलो कृषि हो। नेपालमा १७ लाख हेक्टर खेतियोग्य जमिन छ। त्यसले तीन करोड होइन, ३० करोड जनतालाई खान पुग्छ। हामीसँग कृषि योग्य माटो छ। हामीले कृषकलाई कहिले पनि प्राथमिकतामा राखेनौँ। कृषिमा बजेट पहिले चार प्रतिशत रहेकामा अहिले २० प्रतिशत भएको छ।

अर्को ऊर्जा हो जसमा काम भइरहेको छ। हामीसँग पानी छ। पानीबाट बिजुली निकालेर संसारलाई बेच्न सक्छौँ। हामी पर्यटनको हिसावले पनि धनी छौँ। बलिउड फिल्म सुटिङका लागि स्वीजरल्याण्ड जान्छन् तर नेपाल पनि प्राकृतिक रुपमा त्यो भन्दा कम छैन। त्यसका लागि गुणस्तरीय सेवा सुविधा छैन। किनभने त्यहाँ पैसा खर्च गर्ने ठाउँहरु छन्। तर यहाँ छैन। देशलाई आर्थिक रुपमा बलियो बनाउने हो भने यी क्षेत्रलाई थप व्यवस्थित र विकास गर्नुपर्छ।

नेपालको कृषि क्षेत्रको विकासको लागि के गर्न सकिन्छ ?
माटोको गुणस्तरको आधारमा खेती गरिने भए पनि हामीसँग माटो परीक्षण गर्ने औजार छैन। हामीले धेरै ठाउँमा धानको मात्रै खेती गरिरहेका छौँ। माटोको प्रकृतिको आधारमा फरक–फरक खेती गर्न सकिन्छ। कृषिमा वैज्ञानिक विधि अपनाउनुपर्छ। कृषिबाट सम्भावना छ। तर कृषिलाई आधुनिकीकरण गर्नुपर्छ। मैले धेरै पटक भनेको छु। बर्दियामा पाँच हजार मानिस बस्न मिल्ने कृषि विश्वविद्यालय बनाऔँ। तर त्यहाँबाट प्रमाणपत्र मात्र होइन, ज्ञानसहितको शिक्षा दिनुपर्छ। ट्याक्टर कसरी बनाउँछ, माटो मलिलो कसरी बनाउँछ भनी  सिकाउँछ। रासायनिक मल होइन। त्यहाँबाट अर्गानिक मल उत्पादन गर्नुपर्छ।

जनावरको गोवरबाट मल उत्पादन गर्नुपर्‍यो। गोबर भनेपछि गाईबस्तुपालनको कुरा आउँछ। त्यसको लागि गाईबस्तुपालनको व्यवस्था गर्नुप¥यो। बर्दियामा कृषि विश्वविद्यालय खोल्दा धेरैले रोजगारी पाउने सम्भावना हुन्छ। संसारले आधुनिक कृषिलाई अगाडि बढाएको छ। तर हाम्रोमा अहिले पनि परम्परागत कृषि प्रणाली छ। यसलाई परिवर्तन गर्नुपर्छ। हाम्रो सोच र कार्यशैलीमा परिवर्तन आउनुपर्‍यो। अनि मात्रै प्रतिफल राम्रो आउँछ।

जनतालाई तपाईँको सन्देश के छ ?
हाम्रो भविष्य अत्यन्त राम्रो छ। हाम्रो देश सम्भावना भएको देश हो। विदेश गएर ४० डिग्रिको तापक्रममा काम गरेकोभन्दा त्यतिनै मेहनतमा नेपालमै धेरै कमाउन सकिन्छ। अब जनताको अवस्थामा परिवर्तन हुँदैछ। तर, त्यसका लागि जनताले सही नेतृत्व छान्नुपर्‍यो।   -रासस