खोल्सामुनिबाट बारपाकलाई गिज्याइरहेको दलित बस्ती

गोरखा- खोल्सा छेउको एउटा सानो बस्ती, झुत्रो त्रिपालले ढाकेका अस्तव्यस्त जीर्ण टहरा। होचो र साँघुरो टहरोभित्रको अवस्था उस्तै। धुवाँले काला भएका भित्ता र छानो, त्यही धुवाँभित्र असरल्ल छरिएका सामान। सानो टहरोलाई पनि जस्ताले बारेर दुई भाग लगाइएको छ। टहरोमा झ्याल छैन, जस्ताको पाताले बनेको एक खापा भएको ढोका पनि जीर्ण।

यही टहरोभित्र यसै वर्ष एसइई दिएकी स्थानीय १६ वर्षीया अमृता विकले हजार सपना सजाइरहेकी छन्। बारपाक सुलीकोट गाउँपालिका–२ मा अवस्थित यो सानो झुप्रोभित्र उनीसहित सात जना ओत लागिरहेका छन्। “के गर्नु हजुर यस्तै छ समस्या। धुवाँले यहाँका बस्तुमात्र कालाम्य भएका छैनन्, म र ससाना भाइबहिनीको भविष्य पनि अलमलमा छ। धुवाँ जाने ठाउँ छैन। बानी नहुने मान्छेहरू एकछिन् पनि बस्न सक्दैनन्”, खाना बनाउँदै गरेकी अमृताले भनिन्,“हामी सात जनाले खाने, बस्ने, सुत्ने सबै यही ठाउँ हो। जति सफा गर्दा पनि हुँदैन, एकैछिनमा उस्तै फोहर भइहाल्छ।” 

विसं २०७२ वैशाख १२ को विनाशकारी भूकम्प जाँदा उनी छ वर्षकी थिइन्। भूकम्पले उठिबास लगाएपछि बुबाआमाले झ्याउँकुटी पार्दै उनलाई यहाँ ल्याएका थिए। “त्यो बेलाको भूकम्प राम्रोसँग याद छ। भूकम्पअघि हामी डाँडागाउँ, गैरीगाउँमा बस्थ्यौं। ढुंगामाटोले बनेको दुईतले घर थियो। आँगन पनि ढुंगाले छापेको थियो”, विगत सम्झँदै अमृताले भनिन्, “एक्कासी भूकम्प आयो। हाम्रो घर माटोमै मिल्यो। घडेरी पनि पहिराको जोखिममा पर्‍यो। अनि यहाँ आएका हौं, त्यसयता यही त्रिपालमुनि बस्नु परेको छ।” 

सात जना परिवार एकै ठाउँ बस्नुपर्दा विभिन्न समस्या झेल्नुपरेको उनको गुनासो छ।  “साह्रै सकस छ। हुर्केको दाजुभाइ, बाउआमा सबै एकैठाउँमा सुत्न, बस्न गाह्रो हुन्छ। कोही पाहुना आउँदा झनै गाह्रो”, अमृताले सुस्केरा हाल्दै भनिन्। सबैभन्दा धेरै समस्या त महिनावारीका बेला हुन्छ। न प्याड फेर्ने ठाउँ छ न कपडा। शान्तसँग आराम गर्ने वातावरण पनि छैन। “महिनावारी हुँदा साँझमा वा एकाबिहानै तल बारीतिर गएर प्याड फेर्नुपर्छ। दिनभरचाहिँ सबैजना यहीँ भएकाले गाह्रो हुन्छ। दिउँसो एकछिन आराम गर्ने वातावरण पनि छैन”, उनले पीडा सुनाइन्।

यो समस्या अमृताको मात्रै होइन, यस बस्तीका हरेक किशोरीहरूको हो। केही समय अघिमात्र महिनावारी भएकी १२ वर्षीया आयुषा विक महिनावारीभन्दा पनि यहाँको वातावरणसँग त्रासित छन्। हिमालय माविमा कक्षा ५ मा अध्ययनरत उनलाई महिना–महिनामा भइरहने यस कुराले साह्रै पिरोल्छ। प्याड फेर्न साँझ वा एकाबिहानै बारीमा जानुपर्दा महिनावारीभन्दा बढी पीडा छ आयुषालाई। “धेरै रगत बग्छ, साँझमात्र लुकेर प्याड फेर्न जानुपर्छ”, उनले सुनाइन्,“दिउँसो घरमा दाइ, भाइ, बाबा हुन्छन्। स्कुल जाँदाचाहिँ उतै फेरेर आउँछु।” 

यो बस्तीमा एउटा पनि व्यवस्थित शौचालय छैन। पानीको अभाव उस्तै छ। महिनावारीको समयमा शौचालय प्रयोग गर्दा र नुहाउँदा निकै समस्या झेल्नु यहाँका हरेक युवतीको नियती हो। “शौचालय पनि भत्किने जस्तो छ, फोहर त्यस्तै। महिनावारीको समयमा शौचालय प्रयोग गर्न धेरै समस्या हुन्छ”, १२ वर्षीया आयुषाले दुःखेसो पोखिन्।

यहाँकी ३० वर्षीया दिपासा विकलाई सित्केरी भएको अठार महिनामात्रै पुगेको छ। भूकम्पले बिचल्लीमा परेकी उनको दिन यही बस्तीको अभावसँग जुध्दै बितिरहेको छ। “यहीँ जन्में, बिहे पनि गाउँमै गरें। भूकम्पले गर्दा आफ्नो व्यवस्थित घरबाट उठिबास भएर यस्तो झुपडीमा आउनुपर्‍यो। दुई नानीबाबु यही झुपडीमा जन्मिए। यहाँ भोको समस्या बयान गरेर साध्य छैन्”, उनले भनिन्।

गर्मीमा असाध्यै गर्मी अनि जाडोमा असाध्यै जाडो। यहाँका बालबालिका, ज्येष्ठ नागरिक, किशोरी र दिपासाजस्ता सुत्केरीहरूले भोग्नुपरेको साझा पीडा हो। सरकारी स्वामित्वमा रहेको यस बस्तीमा २१ घरधुरीका ५० भन्दा धेरै मानिस बसोबास गर्छन्। बारपाकको सौन्दर्यमा मन्त्रमुग्ध हुने जोकोहीलाई त्यहीँमुनि खोल्साको छेउमा रहेको  दलित बस्तीले गिँज्याइरहेको छ। 

विसं २०७२ वैशाख १२ गते ११:५६ बजे बारपाक केन्द्रबिन्दु भएर गएको ७ दशमलव ८ रेक्टरको भूकम्पले यहाँका एक हजार १०० घरधुरी क्षणभरमै ढले। गाउँमा ७२ जनाको मृत्यु भयो। बाँचेकाहरू पनि महिना दिनसम्म खुला आकाशमुनि बसे। पछि डाँडागाउँ, गैरीगाउँ, कोटडाँडा टोलका ४१ दलित परिवार कृषि र पशु कार्यालयको स्वामित्वमा रहेको जग्गामा आएर अस्थायी टहरो बनाएर बसे। १४ परिवार फेरि आआफ्नै थातथलोमा फर्किए। 

डाँडागाउँ, गैरीगाउँ टोलका २७ घरधुरीको पुरानो थलो पहिराले राङरुङ खोलासम्म पुग्यो। फर्किन सक्ने अवस्था नभएपछि ती परिवारले  आफ्नो घरघडेरीको लालपूर्जा सरकारलाई बुझाए र सट्टापट्टा गरी सोही सरकारी जग्गा आफ्नो नाउँमा ल्याउन पहल थाले। त्यो पहल १० वर्षसम्म पनि सफल भएको छैन। 

राज्यको हरेक निकायमा दलित, भूमिहीन समुदायलाई प्राथमिकतामा राखेर सेवासुविधा दिइन्छ तर भूकम्पको केन्द्रबिन्दु बारपाककै दलितबस्तीमा भने हालसम्म कसैले ध्यान दिन नसकेको गुनासो छ। त्यसैले भूकम्प गएको पहिलो दिनदेखि १० वर्ष बितिसक्दा पनि टहरोकै बास बस्नुपरेको छ।

यहाँका अगुवा सुकबहादुर विक आफूहरूलाई बास माग्दै ८६ पटक सिंहदरबार धाए तर सुनुवाइ भएको छैन। “१० वर्षमा त जनयुद्ध पनि वारपार भएको थियो तर यो बस्तीलाई पुनःस्थापना गर्ने लडाईं १० वर्षसम्म पनि वारपार भएको छैन। एउटा पार्टीको सरकारले जिल्लासम्म पत्राचार गर्छ। फेरि अर्को पार्टीको सरकार आउँछ काम रोकिन्छ। राजनीतिक कारणले नै २१ परिवारलाई दुःख दिने काम भइरहेको छ”, उनको गुनासो छ। 

पूर्वसहमतिअनुसार यहाँको छ रोपनी १० आना जग्गा २१ परिवारका नाममा गरिनुपर्ने अर्का अगुवा उत्तम विकको माग छ।  गाउँपालिकाका अध्यक्ष विष्णु भट्ट भने जति प्रयास गर्दा पनि सो माग पूरा गर्न नसकिएको बताउँछन्। जग्गाको स्वामित्व हस्तान्तरणको काम नहुँदा अन्य व्यवस्थापकीय काम गर्न समस्या भएको उनको भनाइ छ। “जति प्रयास गर्दा पनि सफल भएका छैनौं। अब त वैकल्पिक दिनुपर्छ। यसरी समस्यामा पार्नु राम्रो होइन”, अध्यक्ष भट्टले भने। रासस