भावनाहरूलाई कसरी गर्ने नियन्त्रण ?

इथान क्रस भावना (इमोसन) हरूको मनोविज्ञानका विशेषज्ञ हुन्। उनले व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्य कायम राख्न सहयोगी हुन सक्ने तरिकाहरू पत्ता लगाएकी छन्।

इथान क्रसले बाल्यकालदेखि नै भावनाहरू अवलोकन गर्दै आएकी छन् र कठिन भावनाहरूसँग सामना गर्ने तरिकाहरू पत्ता लगाएकी छन्।

उनी भन्छिन्, "हामी सबै लडखडाइरहेको जस्तो लाग्छ। कहिलेकाहीँ हामी हाम्रा भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्न ब्यान्ड-एड्स जस्ता समाधानहरू खोजिरहेका हुन्छौं। कहिलेकाहीँ हामीले सिर्जना गरेका उपकरणहरूले तपाईंलाई मद्दत गर्छन्। तर कहिलेकाहीँ तिनीहरूले परिस्थितिलाई झनै खराब बनाउँछन्। सबै कुरा अव्यवस्थित, विच्छेदित र कम प्रभावकारी महसुस हुन थाल्छ।"

मिशिगन विश्वविद्यालयको भावना र आत्म-नियन्त्रण प्रयोगशालाका मनोवैज्ञानिक तथा निर्देशक क्रसले निराशाजनक परिस्थितिहरूमा मानिसहरूलाई आफूलाई राम्रोसँग सम्हाल्न मद्दत गर्ने आशा राख्छिन्।

आफ्नो नयाँ पुस्तक, 'शिफ्ट: हाउ टु म्यानेज योर इमोशन्स सो दे डन्ट म्यानेज यु' मा क्रसले हाम्रो जीवनमा आउने उतारचढावहरू पहिचान गर्न र हाम्रा भावनाहरूलाई आफैंले सामना गर्न मद्दत गर्ने उपकरणहरू प्रदान गर्ने प्रयास गर्छिन्।

क्रसले विज्ञान लेखक डेभिड रोबसनसँग 'नकारात्मक भावनाहरू' का फाइदाहरूको बारेमा पनि कुरा गरिन्। क्रस भन्छिन् कि हाम्रो सबैभन्दा ठूलो गलत धारणा यो हो कि हाम्रो जीवनमा राम्रा र नराम्रा भावनाहरू हुन्छन्, तर हामी त्यस्तो जीवन बिताउने प्रयास गर्छौं जहाँ नराम्रा भावनाहरू नहोस्। यो ठूलो गल्ती हो। हामीलाई थाहा भएसम्म हामीसँग सबै भावनाहरू महसुस गर्ने कारण छ।

रिसले हामीलाई अन्यायविरुद्ध लड्न प्रोत्साहित गर्न सक्छ र यदि यसको लागि अवसर छ भने सुधारको अवसर पनि सिर्जना गर्न सक्छ। साथै, दुःखले हामीलाई आत्मनिरीक्षण गर्न वा आफूलाई पुन: बुझ्न मद्दत गर्न सक्छ र साथै हाम्रो वरपरका परिस्थितिहरू जुन परिवर्तन भएका हुन सक्छन् भन्ने कुरा बुझ्न पनि मद्दत गर्न सक्छ।

ईर्ष्याले हामीलाई हामीले प्राप्त गर्न चाहेको लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न उत्प्रेरित गर्न सक्छ। मेरो भन्न खोजको अर्थ के हो भने सबै भावनाहरू उपयोगी हुन्छन्। यो अवस्था बुझ्ने एउटा तरिका भनेको शारीरिक पीडाको बारेमा सोच्नु हो, जुन अवस्था हामीले नकारात्मक भावनाहरू हुँदा प्रायः अनुभव गर्छौं।

हामीमध्ये धेरैजना शारीरिक पीडारहित जीवन बिताउन चाहन्छौं। आनुवंशिक कारणले गर्दा केही मानिसहरूमा पीडा महसुस गर्ने क्षमता कम हुन्छ। यस्ता बच्चाहरू पीडा महसुस गर्नेहरू भन्दा कम बाँच्छन्।

यदि उनीहरूको हात आगोमा जलिरहेको छ भने उनीहरूले हामीलाई मद्दत चाहिएको छ भनेर थाहा दिने कुनै पनि संकेत दिन सक्दैनन्। हाम्रा नकारात्मक भावनाहरूमा पनि यही कुरा लागू हुन्छ। मानिसहरू यो पनि भन्छन् कि उनीहरूले आफ्नो जीवनबाट नकारात्मक भावनाहरूलाई टाढा राख्न कुनै प्रयास गर्नुपरेन।

तर यसको सट्टा, तपाईंले आफ्ना भावनाहरूमा नजर राख्नुपर्छ र तिनीहरूलाई कसरी नियन्त्रण गर्ने भनेर बुझ्नुपर्छ। कतिपय मानिसहरू आफ्ना भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्न सक्दैनन् भन्ने विश्वास गर्छन्। तपाईंलाई यो कहाँबाट आउँछ जस्तो लाग्छ? यसका बेफाइदाहरू के के हुन सक्छन्?

यो हाम्रो भावनात्मक अनुभवका कुन पक्षहरूको बारेमा हामी कुरा गर्दैछौं भन्ने कुरामा निर्भर गर्दछ। धेरैजसो समय हाम्रो जीवनमा विभिन्न अनुभवहरूको आधारमा स्वतः आउने विचार र भावनाहरूमाथि हाम्रो कुनै नियन्त्रण हुँदैन। तर जब ती विचार वा भावनाहरू फेरि आउँछन्, हामी तिनीहरूलाई पहिलेभन्दा राम्रोसँग नियन्त्रण गर्न सक्षम हुन्छौं।

यदि तपाईंलाई लाग्छ कि म केही गर्न सक्छु भने तपाईंले कुनै प्रयास गर्नुहुने छैन। उदाहरणका लागि, यदि तपाईंलाई व्यायामले तपाईंलाई फिट राख्दैन भन्ने लाग्छ भने,तपाईं किन व्यायाम गर्नुहुन्छ?

त्यसैगरी यदि तपाईंलाई भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्ने तरिकाहरू छन् भन्ने लाग्दैन भने तपाईंले तिनीहरूलाई कसरी प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ? संगीत सुन्नु एउटा उदाहरण हुन सक्छ। यदि तपाईंले संगीत सुन्ने मानिसहरूलाई सोध्नुभयो भने, तिनीहरूमध्ये लगभग १०० प्रतिशतले भन्नेछन् कि यसले उनीहरूलाई राम्रो महसुस गराउँछ।

तर यदि तपाईंले आफ्ना भावनाहरूसँग संघर्ष गरिरहेका, रिसाएका वा दुःखी मानिसहरूलाई हेर्नुभयो भने तपाईंले उनीहरूमध्ये कसैलाई पनि संगीत सुनिरहेको पाउनुहुनेछैन।

यदि एउटा वर्ग छ भने, म त्यसलाई "शिफ्टर" भन्नेछु। यो हाम्रो वरिपरि रहेका भावनाहरूलाई बाहिर ल्याउने एउटा उपकरण हुन सक्छ।

यदि तपाईंले भावनाहरूले कसरी काम गर्छ भनेर बुझ्नुभयो भने तपाईंसँग आफ्नो जीवनमा तिनीहरूलाई प्रयोग गर्ने रणनीतिहरू हुन सक्छन्। यो जानेर तपाईं आफ्नो वरिपरि यस्तो वातावरण सिर्जना गर्न सक्षम हुनुहुनेछ जहाँ तपाईं राम्रो रहनुहुनेछ। बिदामा हामीलाई यस्ता अनुभव हुन्छन्। तर यसलाई दैनिक जीवनमा कसरी लागू गर्ने?

तपाईंलाई थाहा छ, धेरै मानिसहरू नयाँ ठाउँमा जाँदा र आफ्नो दैनिक दिनचर्याबाट टाढा जाँदा राम्रो महसुस गर्छन्। तर हामी सधैं बिदा लिन सक्दैनौं, त्यसैले हामीले हाम्रो वरिपरि त्यस्ता ठाउँहरू खोज्नुपर्छ जसले हाम्रो मुड परिवर्तन गर्न सक्छ।

जीवनमा जब चीजहरू राम्रो चलिरहेका हुँदैनन्, तब हामी केही मानिसहरूको उपस्थितिमा कसरी जोडिएको महसुस गर्छौं भन्ने बारेमा हामी धेरै कुरा गर्छौं। यो हाम्रो लागि राहतको स्रोत बन्छ।

यो पनि पत्ता लागेको छ कि हामी केही ठाउँहरूसँग सम्बन्ध महसुस गर्छौं। उदाहरणका लागि, मेरो घर नजिकै एउटा चिया पसल छ जहाँ मैले मेरो पहिलो किताब लेखेको थिएँ। त्यसबेलादेखि, म त्यो ठाउँमा जान्छु र त्यहाँ म आफ्नो लागि सकारात्मक ऊर्जा पाउँछु। यसले मलाई मेरा भावनाहरू व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ।

हाम्रो जीवनमा धेरै ठाउँहरू छन् जहाँ हामी संघर्ष गरिरहेको बेला जान्छौं। यो आफ्नो ख्याल राख्ने तरिका हो। तपाईं आफ्नो लागि पनि यस्तो वातावरण सिर्जना गर्न सक्नुहुन्छ। हामीलाई थाहा छ कि बोटबिरुवा र तिनका तस्बिरहरू हेर्दा हामीलाई राम्रो महसुस हुन्छ।

हामीलाई मन पर्ने मान्छेहरूको तस्बिर हेर्न पनि राम्रो लाग्छ। हामीले एउटा अनुसन्धान गर्यौं जसमा हामीले हाम्रा मनपर्ने व्यक्तिहरूको तस्बिरहरू समस्यामा परेका मानिसहरूलाई देखायौं। यो अनुभवले उनलाई छिट्टै निको हुन मद्दत गर्‍यो।

यसको उद्देश्य यो हो कि निष्क्रिय बस्नुको सट्टा, हामीले महसुस गरिरहेको कुरालाई परिवर्तन गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ। यस पुस्तकसँग मेरो सबैभन्दा ठूलो आशा यो हो कि मानिसहरूले यो उपकरणलाई आफ्नो जीवनमा थप विचार ल्याउने ठाउँको रूपमा भेट्टाउनेछन्।

मलाई अचम्म लाग्यो कि चीजहरूलाई बेवास्ता गर्नु वा चीजहरूको सामना नगर्नु पनि भावनाहरूसँग व्यवहार गर्ने तरिका हुन सक्छ। कसरी? बेवास्ता गर्नु वा अरू कुनै कुरामा आफूलाई व्यस्त राख्नु कुनै कुराको बारेमा सोच्नबाट बच्ने तरिका हुन सक्छ। तर यो सही मानिएको छैन।

लामो समयसम्म कुनै कुरालाई बेवास्ता गर्दा कुनै नराम्रो प्रभाव पर्दैन भन्ने कुरामा कुनै शंका छैन। त्यसकारण, म यो विधि अपनाउने वकालत गर्दिन। तर हामीले भावनाहरूलाई बेवास्ता गर्ने वा स्वीकार गर्ने भनेर छनौट गर्नुपर्दैन। हामी हाम्रो सुविधा हेर्न सक्छौं।

अनुसन्धानले देखाएको छ कि यी दुवै विधिहरू अपनाउने व्यक्तिहरूले लामो समयसम्म आफ्ना भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्न राम्रोसँग सक्षम हुन्छन्। हाम्रो जीवनमा यो कसरी सम्भव हुनेछ भनेर हामी कल्पना गर्न सक्छौं।

मानौं कुनै कुराले तपाईंलाई उत्तेजित गर्छ, वा झगडाको समयमा तपाईं कुनै कुराको बारेमा भावुक हुनुहुन्छ। यसको सामना गर्ने एउटा तरिका यो हुन सक्छ कि तपाईंले केही समयको लागि यस्ता समस्याहरूको बारेमा नसोच्नुहोस्।

यद्यपि म यो भन्दै छु, तर म त्यस्तो प्रकारको व्यक्ति हुँ जो त्यही क्षणमा परिस्थितिहरूको सामना गर्छ र अगाडि बढ्छ। तर कहिलेकाहीं समस्यामा ध्यान नदिँदा मलाई फाइदा भएको छ। पछि जब मैले यसको बारेमा सोचें, मलाई थाहा भयो कि समस्या कम भएको छ, वा यो त्यति ठूलो थिएन।

हामी प्रायः सुन्छौं कि हामीले आफूलाई अरूसँग तुलना गर्नु हुँदैन। तर मानिस सामाजिक प्राणी हो। जसरी हामी आफूलाई र अरूलाई बुझ्छौं, त्यसरी नै हामी आफूलाई अरूसँग र अरूलाई आफूसँग तुलना गर्छौं।

धेरैजसो समय, हामी तुलना गर्ने कुराहरूमा अल्झिन्छौं र हामीलाई आफ्नो बारेमा नराम्रो महसुस गराउँछौं। तर तपाईंले आफूलाई अरूसँग तुलना गर्दा नराम्रो नभई राम्रो महसुस गर्ने तरिका फेला पार्न सक्नुहुन्छ।

यदि कोही मलाई हराएर अगाडि बढिरहेको छ भने म आफैलाई भन्न सक्छु कि यदि उसले यो गर्न सक्छ भने म किन सक्दिन। यस्तो अवस्थामा, तपाईंले केहि हासिल गर्ने लक्ष्य प्राप्त गर्नुहुन्छ।

संघर्ष गरिरहेको बेला मसँग भएको सबैभन्दा राम्रो बचाउ भनेको आफैंसँग नबोल्नु हो। म आफूलाई अरूले जस्तै बोलाउने प्रयास गर्छु। म साथीलाई सल्लाह दिइरहेको जस्तो बोल्छु।

त्यसपछि म आफूलाई मानसिक यात्रामा संलग्न गर्छु। म आफैलाई सोध्छु कि आज, वा १० दिनमा, वा १० महिनामा मलाई कस्तो महसुस हुनेछ? म पनि समयतिर फर्कन्छु र पहिले मैले कठिन परिस्थितिहरूलाई कसरी सम्हालेको छु भनेर हेर्छु।

यी तरिकाहरूले मलाई भावनात्मक रूपमा जहाँ पुग्न चाहन्छु त्यहाँ पुर्‍याउँछन्। तर यदि यतिले मात्र पुग्दैन भने, म मेरो भावनात्मक यात्रामा मलाई साथ दिने र सल्लाह दिने मेरा नजिकका व्यक्तिहरूतिर फर्कन्छु।

अथवा म कुनै हरियाली ठाउँमा घुम्न जान्छु। यसबाहेक म त्यस्ता ठाउँहरूमा जान्छु जहाँ म भावनात्मक रूपमा जोडिएको महसुस गर्छु।

बीबीसी हिन्दीबाट