दिनमा कतिपल्ट शौचालय छिर्नु ठिक ? कस्तो हुनुपर्छ दिसा ?

मानिसमा सबैभन्दा राम्रो प्रकारको दिसा सामान्यतया 'टाइप ३' वा 'टाइप ४' हुन्छ। टाइप ३ को अर्थ सतहमा दरार भएको दिसा हो भने टाइप ४ को अर्थ चिल्लो र नरम दिसा हो।

दिनमा एक पटक यस प्रकारको दिसा गर्नु सामान्यतया राम्रो पाचन प्रणालीको संकेत हो।

तर के तपाईं दिनमा तीन पटक शौचालय जानुहुन्छ वा धेरै कम शौचालय जानुहुन्छ? सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा यो हो कि तपाईं कति पटक दिसा गर्नुहुन्छ र यसले तपाईंको स्वास्थ्यको बारेमा के भन्छ?

यी सबै प्रश्नहरूको उत्तर र दिसा गर्ने विज्ञानको बारेमा थप जानौं।

हामी कति पटक शौचालय जान्छौं भन्ने कुरा व्यक्तिपिच्छे फरक हुन सक्छ। हामीले खाना खाँदा हरेक पटक हाम्रो ठूलो आन्द्राले पाचन प्रणालीको सहयोगमा खानालाई निचोरेर अगाडि बढाउँछ।

यो प्राकृतिक प्रक्रियालाई 'ग्यास्ट्रो-कोलिक रिफ्लेक्स' भनिन्छ। यो प्रक्रियाले हाम्रो शरीरमा दिसा गर्ने इच्छा सिर्जना गर्ने हर्मोनहरू निस्कन्छ। तर हामीमध्ये धेरैले यो चाहनालाई दबाउन सिकेका छौं, त्यसैले दिनमा एक पटक वा अझ कम शौचालय जानु सामान्य भइसकेको छ।

अहिलेसम्मको अनुसन्धानले के भन्छ?

मार्टिन भेसी अष्ट्रेलियाको क्यानबेरा अस्पतालमा पाचन प्रणालीका रोगहरूको उपचार गर्ने डाक्टर हुन्। उनी भन्छन्, 'हामी प्रायः यति व्यस्त हुन्छौं कि दिसा गर्ने समय नै पाउँदैनौं।'

मानिसहरूले प्रायः दाबी गर्छन् -दिनमा एक पटक दिसा गर्नु भनेको तपाईंको पेट स्वस्थ हुनु हो। तर पहिले दिसा गर्दा केलाई सामान्य मानिन्थ्यो भन्नेबारेमा कुनै जानकारी थिएन। एउटा अध्ययनले त यो पनि भन्छ कि केही हप्ता वा महिनामा एक पटकदेखि दिनमा २४ पटकसम्म दिसा गर्नु सामान्य मान्न सकिन्छ।

बेलायतको ब्रिस्टल रोयल इन्फर्मरीका डा. केन हिटन जस्ता वैज्ञानिकहरूको महत्त्वपूर्ण अनुसन्धानका कारण अब हामी राम्रोसँग जान्दछौं। सन् १९८० को दशकको अन्त्यतिर हीटन र उनको टोलीले पूर्वी ब्रिस्टलमा बस्ने मानिसहरूलाई व्यक्तिगत प्रश्न सोधे- तपाईं कति पटक दिसा गर्नुहुन्छ ?

यस अध्ययनले मानिसहरूले धेरै फरक तरिकाले दिसा गर्ने कुरा पत्ता लगायो। दिनमा एक पटक दिसा गर्नु सबैभन्दा सामान्य भए पनि ४० प्रतिशत पुरुष र ३३ प्रतिशत महिलाले मात्र वास्तवमा दिसा गर्छन्। केही मानिसहरू हप्तामा एक पटकभन्दा कम दिसा गर्थे भने अरूले दिनमा तीन पटक दिसा गर्थे।

समग्रमा अध्ययनले के निष्कर्ष निकालेको छ भने आधाभन्दा कम जनसंख्यामा सामान्य दिसा हुने समस्या थियो र विशेषगरी युवतीहरूको अनियमित दिसा हुने सम्भावना बढी थियो।

हप्तामा चार पटक नरम दिसा गर्ने मानिसहरूको मृत्यु हुने सम्भावना हप्तामा सात पटक नरम दिसा गर्नेहरूको तुलनामा पाँच वर्षभित्र १.७८ गुणा बढी थियो।

संयोगवश यो अध्ययन र दिसा विज्ञानमा हीटनको मात्र योगदान थिएन। पछि उनले ब्रिस्टल स्टूल फारम स्केल विकास गर्न मद्दत गरे। यो स्केल पेट र पाचन समस्याहरू बुझ्न र उपचार गर्न डाक्टरहरूले प्रयोग गर्ने उपयोगी चार्ट हो।

यो स्केलले विभिन्न प्रकारका शौचालयहरूको तस्वीर र विवरण प्रदान गर्दछ। बेलायतको राष्ट्रिय स्वास्थ्य सेवा र अन्य स्वास्थ्य एजेन्सीहरूले दिनमा तीन पटक वा हप्तामा तीन पटक शौचालय जानुलाई सामान्य मान्छन्। तर सामान्य हुनु र स्वस्थ हुनु एउटै कुरा होइन। मानिसहरूले कति पटक दिसा गर्छन् भन्ने रहस्यको समाधान वैज्ञानिकहरूले गरिसकेका छन्, तर त्यसले हामीले कति पटक दिसा गर्नुपर्छ भन्ने प्रश्नको उत्तर दिँदैन। अनुसन्धानकर्ताहरू विश्वास गर्छन् कि हामी कति पटक शौचालय जान्छौं त्यसले हाम्रो समग्र स्वास्थ्यको बारेमा संकेत दिन्छ।

शौचालयको बानीको बारेमा अध्ययनहरूले के भन्छन्?

सन् २०२३ को एक अध्ययनमा अनुसन्धानकर्ताहरूले अमेरिकाका १४,५७३ वयस्कहरूको शौचालय जाने बानीको जाँच गरे। तीमध्ये धेरैजसो (५०.७ प्रतिशत) ले हप्तामा सात पटक दिसा गर्थे र सबैभन्दा सामान्य प्रकारको दिसा चिल्लो र नरम थियो। त्यसपछि अनुसन्धानकर्ताहरूले यी मानिसहरूलाई उनीहरूले कति पटक पिसाब फेरे र मृत्युको जोखिमबीच कुनै सम्बन्ध छ कि छैन भनेर हेर्न पाँच वर्षभन्दा बढी समयसम्म ट्र्याक गरे।

उनीहरूले पत्ता लगाए कि हप्तामा चार पटक नरम दिसा गर्ने मानिसको मृत्यु हप्तामा सात पटक सामान्य दिसा गर्नेहरूको तुलनामा पाँच वर्षभित्र १.७८ गुणा बढी हुन्छ। कम दिसा गर्नेहरूमा क्यान्सर र मुटु रोगबाट मर्ने सम्भावना २.४२ र २.२७ प्रतिशत थियो।

अमेरिकाको सियाटलका सूक्ष्मजीवविद् शन गिबन्स कति पटक दिसा गर्नु राम्रो हो भनेर पत्ता लगाउन चाहन्थे। सन् २०२४ मा उनीहरूले १,४०० स्वस्थ वयस्कहरूमा एक अध्ययन गरे। उनीहरूले कति पटक दिसा गर्छन् भन्ने आधारमा उनीहरूलाई चार समूहमा विभाजन गरे।

त्यसपछि उनीहरूले कति पटक दिसा गर्छन् र उनीहरूको पेटको स्वास्थ्यबीच कुनै सम्बन्ध छ कि छैन भनेर हेर्ने प्रयास गरे। गिबन्सले पत्ता लगाए कि दिनमा एकदेखि तीन पटक दिसा गर्ने मानिसहरूको आन्द्रामा राम्रो ब्याक्टेरियाको अनुपात कम शौचालय जानेहरूको तुलनामा बढी हुन्छ। अर्कोतर्फ गिबन्सले यो पनि पत्ता लगाए कि हप्तामा तीन पटकभन्दा कम दिसा गर्ने मानिसहरूको रगतमा विषाक्त पदार्थ हुने सम्भावना बढी हुन्छ। यी विषाक्त पदार्थहरू मिर्गौला रोग र अल्जाइमर जस्ता गम्भीर स्वास्थ्य समस्याहरूसँग जोडिएका छन्।

गिबन्सको विश्वास थियो कि कब्जियत भएका व्यक्तिहरूको रगतमा विषाक्त पदार्थ बढी हुन्छ किनभने उनीहरूको दिसा पेटमा धेरै लामो समयसम्म रहन्छ। यसले पेटमा रहेको ब्याक्टेरियालाई त्यहाँ रहेको सबै फाइबर उपभोग गर्न र यसलाई SFA भनिने स्वस्थ रसायनमा रूपान्तरण गर्न अनुमति दिन्छ। तर, समस्या यो हो कि सबै फाइबर सकिएपछि ब्याक्टेरियाले प्रोटिनलाई तोड्न थाल्छ। यो प्रक्रियाले रगतमा विषाक्त पदार्थहरू छोड्छ, जसले मिर्गौला र मुटु जस्ता अंगहरूलाई क्षति पुर्‍याउन सक्छ। यीमध्ये विषाक्त पदार्थलाई फेनिलेसेटाइलग्लुटामाइन भनिन्छ, जसले मुटु रोगको जोखिम बढाउँछ।

'यदि तपाईंको रगतमा यो विष लामो समयसम्म धेरै रह्यो भने यसले एथेरोस्क्लेरोसिस भनिने अवस्था निम्त्याउन सक्छ,' गिबन्स भन्छन्, 'यसको अर्थ यसले तपाईंको धमनीहरू (शरीरभरि रगत बोक्ने नलीहरू) कडा बनाउँछ, जसले तपाईंको मुटु र रक्तनलीहरूलाई क्षति पुर्‍याउन सक्छ।'

डाक्टरहरूले सामान्यतया दिनमा तीन पटकदेखि हप्तामा तीन पटक दिसा गर्नु स्वस्थकर हुन्छ भन्छन्, तर दिनमा तीन पटकसम्म दिसा गर्नु स्वस्थकर हुन्छ। तर उनको अध्ययनले यो सीमाभन्दा कम दिसा गर्ने मानिसहरूको रगतमा विषाक्त पदार्थ बढी हुने देखाएको छ।

'निश्चित रूपमा भन्न गाह्रो छ, किनकि हामीसँग भविष्यमा यी मानिसहरू बिरामी परे कि परेनन् भनेर जान्नको लागि कुनै तथ्यांक छैन,' गिबन्स भन्छन्, 'तर उनीहरूले देखेको कुराबाट यस्तो लाग्छ कि हरेक दिन वा दिनको दुई पटक दिसा गर्नु स्वस्थ रहने राम्रो तरिका हो।'

दुई कुराहरू जोडिएका छन् भन्दैमा एउटा कुराले अर्को कुरा निम्त्याउँछ भन्ने होइन। अन्य कारणले पहिले नै स्वस्थ नभएका मानिसहरूले कम पटक दिसा गर्ने सम्भावना हुन्छ। यद्यपि, गिबन्सले आफूलाई कुनै स्वास्थ्य समस्या नभएको बताएका वयस्कहरूको मात्र अध्ययन गरेर यो समस्याबाट बच्न खोजेका हुन्।

पेटको ट्रान्जिट समय

तपाईंको पेटको स्वास्थ्य मापन गर्ने एउटा तरिका भनेको तपाईंको पाचन प्रणालीबाट खाना जान लाग्ने समय हो। यसलाई पेटको ट्रान्जिट समय भनिन्छ। तपाईंले घरमै स्वीट कर्न जस्तै केही खाएर दिसा गर्दा त्यो बाहिर निस्कन कति समय लाग्छ भनेर हेरेर परीक्षण गर्न सक्नुहुन्छ। सामान्यतया कुनै व्यक्तिको आन्द्राबाट बाहिर निस्कने समय जति लामो हुन्छ, त्यति नै कम दिसा हुन्छ र कब्जियत हुने सम्भावना पनि त्यति नै बढी हुन्छ।

सन् २०२० मा किङ्स कलेज लन्डनका अनुसन्धानकर्ताहरूले ८६३ जना मानिसलाई उनीहरूको पेटको ट्रान्जिट समय मापन गर्न नीलो रंगको मफिन खान दिए। यो अध्ययनको अंश थियो। यो एउटा अनुसन्धान परियोजना हो जसले आनुवंशिकी, आन्द्राको ब्याक्टेरिया र अन्य कारकहरूमा भिन्नताले शरीरमा रगतमा चिनी र बोसोको स्तरलाई कसरी असर गर्छ भनेर हेर्छ।

यस अध्ययनले पत्ता लगायो कि पेटको संक्रमण समय व्यक्तिपिच्छे फरक हुन सक्छ। यो समय फरक-फरक व्यक्तिहरूमा १२ घण्टादेखि धेरै दिनसम्म फरक हुन सक्छ।

बारम्बार दिसा गर्ने मानिसहरूको शरीरबाट बाहिर निस्कने समय छिटो थियो र उनीहरूको आन्द्राको ब्याक्टेरिया पनि ढिलो दिसा गर्ने समय भएकाहरू भन्दा स्पष्ट रूपमा फरक थियो। छोटो ट्रान्जिट समय स्वस्थ आन्द्राको ब्याक्टेरियासँग सम्बन्धित थियो।

'हामीले पत्ता लगायौं कि लामो समयसम्म पेटमा संक्रमण हुने मानिसहरूमा खराब ब्याक्टेरिया बढी थियो। यी ब्याक्टेरियाहरू खराब मुटुको स्वास्थ्य र मेटाबोलिक स्वास्थ्य (तपाईंको शरीरले ऊर्जाको लागि खानालाई कति राम्रोसँग प्रशोधन गर्छ भन्ने कुरा) सँग जोडिएका छन्,' किङ्स कलेज लन्डनकी वैज्ञानिक एमिली लिमिङ भन्छिन्।

यो समस्या प्रायः ती व्यक्तिहरूमा देखिन्थ्यो जसको खाना शरीरबाट जान ५८ घण्टा वा सोभन्दा बढी समय लाग्थ्यो। यी मानिसहरू हप्तामा तीन पटकभन्दा कम दिसा गर्थे। गिबन्सजस्तै लिमिङले पनि विश्वास गर्थे कि जब दिसा लामो समयसम्म पेटमा रहन्छ, ब्याक्टेरियासँग खानको लागि फाइबर र कार्बोहाइड्रेट हुँदैन। त्यसैले तिनीहरू प्रोटिन खान थाल्छन्। यस कारणले गर्दा तपाईंको शरीरमा यस्ता पदार्थहरू बन्न थाल्छन्, जसले तपाईंको स्वास्थ्यलाई हानि पुर्‍याउन सक्छ।

लिमिङको अध्ययनले देखाएको छ कि जसको खाना शरीरबाट चाँडै जान्छ, उनीहरूले केही स्वास्थ्य लाभहरू पाउँछन्। उनीहरूमा पेटका अंगहरूलाई घेर्ने हानिकारक प्रकारको बोसो अर्थात् भिसेरल फ्याट पनि कम थियो।

धेरै भिसेरल फ्याटले मुटु रोग, मधुमेह र केही क्यान्सरको जोखिम बढाउन सक्छ। यी मानिसहरूमा खाना खाएपछि खानाप्रति स्वस्थ प्रतिक्रिया पनि थियो, जसलाई पोस्टप्रान्डियल प्रतिक्रिया भनिन्छ। यसको अर्थ खानापछि उनीहरूको रगतमा चिनी र बोसोको मात्रा कम थियो, जसले गर्दा मुटु रोगको जोखिम कम भयो।

यो नतिजा कब्जियत र सम्बन्धित रोगहरूबीचको सम्बन्धको बारेमा वैज्ञानिकहरूले पत्ता लगाएको कुरासँग मेल खान्छ। यदि कुनै व्यक्तिलाई लगातार कब्जियतको समस्या छ भने उसलाई कोलोन क्यान्सर जस्ता रोगहरूको जोखिम बढी हुन सक्छ।

एक मेटा-विश्लेषणले पत्ता लगायो कि कब्जियत भएका व्यक्तिहरूमा आन्द्राको क्यान्सरको जोखिम बढेको थिएन। 'कब्जियत अन्य स्वास्थ्य समस्याहरूसँग जोडिएको हुन सक्छ,' लिमिङ भन्छन्, 'उदाहरणका लागि पार्किन्सन रोग भएका मानिसहरूलाई सन्तुलनलाई असर गर्ने लक्षणहरू विकास हुनुभन्दा २० वर्ष अघिसम्म कब्जियत हुन सक्छ।'

जब खाना आन्द्राबाट बिस्तारै जान्छ, यसले पित्तथैलीको पत्थरी जस्ता स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ, जुन पित्तथैलीमा बन्ने कडा गाँठो हो। यसले आन्द्रामा पोलिप्स हुने जोखिम बढाउन सक्छ जुन पछि क्यान्सरमा परिणत हुन सक्छ।

दिसाले तपाईंको बारेमा के भन्छ?
लिमिङले भने कि तपाईं हप्तामा कति पटक शौचालय जानुहुन्छ भन्ने कुरामा ध्यान केन्द्रित गर्नुको सट्टा तपाईंको शौचालय बानीमा अचानक वा असामान्य परिवर्तनहरूमा ध्यान दिनु महत्त्वपूर्ण छ।

उनी तपाईंको नियमित दिसाको चालको ट्र्याक राख्न पनि सिफारिस गर्छिन् ताकि तपाईंलाई थाहा होस् कि तपाईंको लागि के सामान्य छ। 'हामी सबैले आफ्नो दिसाको ट्रयाक राख्नुपर्छ किनकि यो तपाईंको पेटको स्वास्थ्य जाँच गर्ने एक सरल तरिका हो,' लिमिङ भन्छन्, 'तपाईं कति पटक दिसा गर्नुहुन्छ भन्ने कुरा मात्र होइन, यो तपाईंको दिसाको रंग र आकारको बारेमा पनि हो। सबैभन्दा सही दिसा टाइप ३ वा टाइप ४ हो।

रङको हिसाबले भन्दा यदि तपाईंले आफ्नो दिसामा कालो वा रातो रङ देख्नुभयो भने यसको अर्थ त्यहाँ रगत छ भन्ने हो। कहिलेकाहीँ यसले हामीलाई कुनै हानि गर्दैन, तर यो कोलोरेक्टल क्यान्सरको संकेत पनि हुन सक्छ। त्यसैले तुरुन्तै डाक्टरसँग परामर्श लिनु महत्त्वपूर्ण छ। यदि तपाईंलाई बारम्बार पखाला लाग्छ, अचानक दिसा गर्न मन लाग्छ वा खाना खाएपछि बारम्बार पेट दुख्ने, पेट फुल्ने वा ग्यास लाग्छ भने पनि तपाईंले डाक्टरलाई देखाउनुपर्छ।

यदि तपाईं नियमित रूपमा दिसा गर्न चाहनुहुन्छ भने गिबन्सले तीनवटा सजिलो सुझावहरू दिन्छन्।
- फलफूल र तरकारी धेरै खाने
- पानी पर्याप्त पिउने
- शारीरिक रूपमा सक्रिय हुने